 Fiil Çekimi, Eylem Çekimi, Özellikleri Konu Anlatımı
Fiil Çekimi, Eylem Çekimi, Özellikleri Konu Anlatımı
Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için “kip zaman şahıs” kavramlarının bilinmesi gerekir.
Fillerde Kip
Eylemlerin bir hareketi oluşu durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır bazen bir koşula bağlanır bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.
Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.
Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.
a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di’li)
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.
I. Tekil Şahıs al – dı – m
II. Tekil Şahıs al – dı – n
III. Tekil Şahıs al – dı
I. Çoğul Şahıs al – dı – k
II. Çoğul Şahıs al – dı – nız
III. Çoğul Şahıs al – dı – lar
fiil kip eki şahıs eki
Görüldüğü gibi fiiller altı şahsa göre çekimlenir. Bundan sonraki çekimlerimizde sadece örnekleri yazacağız; şahıs sırasını siz bu örneğe göre belirleyin.
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman
Bildirilen işin yapıldığını başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.
al – mış – ım al – mış – ız
al – mış – sın al – mış – sınız
al – mış al – mış – lar
“-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.
“Elin kanamış ne yaptın yine?”
cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.
“Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”
cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.
c. Şimdiki Zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.
Çalış – (ı)yor – um Çalış – (ı)yor – uz
Çalış – (ı)yor – sun Çalış – (ı)yor – sunuz
Çalış – (ı)yor Çalış – (ı)yor – lar
Parantez içinde gösterilen ses ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu – yor”
Fiile şimdiki zaman anlamı veren hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta -mekte” ekidir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.
Gel – mekte – y – im
Gel – mekte – sin
Gel – mekte
Gel – mekte – y – iz
Gel – mekte – siniz
Gel – mekte – ler
Hatta bazı kullanımlarda bu ekin “-mada -mede” şekillerine dönüştüğü görülür.
“Ölüm indirmede gökler ölü püskürmede yer”
dizesinde altı çizili fiiller bu şekilde çekimlenmiştir.
d. Gelecek Zaman
Eylemin söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.
Sor – acak – ım (soracağım)
Sor – acak – sın
Sor – acak
Sor – acak – ız (soracağız)
Sor – acak – sınız
Sor – acak – lar
e. Geniş Zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.
Koş – ar – ım
Koş – ar – sın
Koş – ar
Koş – ar – ız
Koş – ar – sınız
Koş – ar – lar
2. [Linkleri sadece kayıtlı üyelerimiz görebilir. Hemen üye olmak için buraya tıklayın...] (isteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. [Linkleri sadece kayıtlı üyelerimiz görebilir. Hemen üye olmak için buraya tıklayın...] kiplerinin dört çekimi bulunuyor.
a. Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.
Sor – malı – y – ım
Sor – malı – sın
Sor – malı
Sor – malı – y – ız
Sor – malı – sınız
Sor – malı – lar
“Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik
“Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” cümlesinde ihitimal anlamı verir.
b. Şart Kipi ( [Linkleri sadece kayıtlı üyelerimiz görebilir. Hemen üye olmak için buraya tıklayın...]- Koşul)
Bazı cümlelerde dilek bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.
Bul – sa – m
Bul – sa – n
Bul – sa
Bul – sa – k
Bul – sa – nız
Bul – sa – lar
“Şu okul bir bitse de rahatlasak.” cümlesinde istek
“Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.
c. İstek Kipi
Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a -e” eki kullanılarak yapılır.
Bil – e – y – im (-eyim)
Bil – e – sin
Bil – e
Bil – e – lim
Bil – e – siniz
Bil – e – ler
Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.
“Son yazdığım şiiri getireyim.”
“Anlat da neler olduğunu biz de bilelim.”
cümlelerinde bu kipi görüyoruz.
d. Emir Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır.
gel gel – in (gel – iniz)
gel – sin gel – sin – ler
Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.
“Yarın bize biraz erken gel.”
“Çıkın odadan hepiniz.”
cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.
Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk
Fiillerin olumsuz biçimleri kip eklerinden önce “-ma -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.
Koş – tum ® Koş – ma – dı – m.
Gel – miş – sin ® Gel – me – miş – sin
Bırak – acak ® Bırak – ma – y – acak
Sor – malı – y – ım ® Sor – ma – malı – y – ım
Olumsuz çekimde tek özel durum geniş zamanın çekiminde görülür.
Bunda olumsuzluk eki zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır.
Bil – ir – im
Bil – ir – sin
Bil – ir
Bil – ir – iz
Bil – ir – sin – iz
Bil – ir – ler
Bil – mem
Bil – mezsin
Bil – mez
Bil – meyiz
Bil – mezsiniz
Bil – mezler
Fiil Çekiminde Soru
Fiil çekiminin soru şekli “mı mi” ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında bazen şahıs ekinden sonra gelir.
Geldin
Gelmişiz
Geliyorsun
Gelmeliyim
Gitsek
Gideyim
Geldin mi?
Gelmiş miyiz?
Geliyor musun?
Gelmeli miyim?
Gitsek mi?
Gideyim mi?
yukarıdaki çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.
|