Hazırlayan: Prof. Dr. Bahar Gökler
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi
Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı


12 -36 Aylar arasındaki dönemdir. Bu dönem de artık çocuğun kendi ayakları üzerinde şöyle bir durmasıyla yürümeye başlamasıyla birlikteyavaş yavaş "ortak yaşam "ya da “sembiyotik yaşam” dediğimiz. süreç çözülmeye başlar Artık çocuk kendi kendine kullanabileceği birtakım yetenekleri keşfetmiştir. Bu keşifle birlikte çocukta sonsuz bir merak başlar: merak ve karıştırıcılık Her şeye " benim " diyerek atılır Dünyanın merkezinin kendisi olduğunu düşündüğü çağdır bu. Her şeyi eller karıştırır her yere çıkar her yerden iner. Onun için tehlike söz konusu değildir. Bütün öğrenebilecekleri denemek algılamak ve uygulayarak kendisine katmak ister.


Doğaldır ki bu arada özgürlüğünün sınırlarını da zorlamaktadır çocuk. Bu döneme “özerklik dönemi” diyoruzyani her şey çocuğun kendisinin elindedir ve böyle olmasını ister. O yüzden de anne ile sürtüşmenin başladığı bir dönemdir Sonsuz bir merak içinde özgürlüğünün tadını çıkarmak için yola çıkmıştır o. Anne ise durdurmak sınırlamak için beklemektedir. “Dur yapma gitme alma çıkma elleme" şeklinde engellerle onun ardındadır. Bunun sonucu çocukta anneye karşı anneye yönelik duygularında bir çatışma ortaya çıkar. Bu dönem çocuğu bir yandan anneye bağımlıdır ondan tümüyle kopmamıştır gereksinim duymaktadır; Bir yandan da onun dediklerini yapmama kendi sınırlarını anneye tanıtma konusunda anneyle kıyasıya bir şavaşım içindedir Bu özerklik savaşımı kendini anneyle çocuk arasında belirgin olarak kendini üç alanda gösterir: Tuvalet eğitimi beslenme ve uyku alanları.


Bu döneme " anal dönem " "tuvalet eğitimi dönemi" de denilmektedir. Bu önemde artık ağız bölgesi önemini yitirmiş anal bölge özellik kazanmıştır. Bu yaşlarda çocuk için kakası ya da çişi. annesiyle girdiği savaşta çok etkin araçlardır Bunları istediği yere kendi istediği zaman yapacaktır; sınır tanımak istemeyecektir. Oysa bu dönemde anne de ona tuvalet eğitimini vermeye çalıştığı için yer zaman belirleme konusunda anneyle çocuk arasında bir sürtüşme ortaya çıkmaktadır. Yine uyku alanında; anne çocuğu belirli saatlerde yatırmak ister çocuk ise uyumamakta daha fazla uyanık kalarak dünyayı daha fazla tanımak istemektedir.
Beslenme alanında da çocuk bu özerklik duygusu ile hem yemeklerini kendi yemek hem de bulaştıra bulaştıra ortalığa döküp saçarak yüzünü batırarak ve tadını çıkararak yemek ister Anne bu kez de temizlik düzen konusunda ona bir şeyler öğretmek ister; çocuğun doyduğundan tam emin olmak ister. Böylece o bulaştırdıkça anne alacak ve aralarında yine bir gerginlik ortaya çıkacaktır


Bu dönemde çocuğu tümüyle boş mu bırakalım yoksa çok mu dizginleyelim ? Bu dönem çocuğu hiç sınır tanımak istemez biz de onu sınırsızlığa bırakırsak bunun sonuçları ne olur? Bu dönemde çocuklar hiç sınırla tanışmadıklarında; engellendiğinde öfke nöbetleri geçiren kural tanımazbencil saldırgan bir isteği engellendiğinde yere yatıp tepinen başını duvarlara vuran çocuklar olarak geliştirirler. Vurucu kırıcı olurlar. Çişini kakasını nereye nasıl yapacağını öğrenemeyen çocuklar kakayla çişle dolaşırlar; bundan dolayı hiçbir kaygı duymazlar yer ve zaman tanımazlar. Bir diğer uçta engeller yersiz ve aşırı olduğundaçocuğun doğasına uymayan engeller konulduğunda neler ortaya çıkar?


Bu dönemde dağıtıcı meraklı hareketli karıştırıcı özellikler gösteren çocuk fazlaca kısıtlanıp bu nitelikleri bastırılırsa; aşırı uysal edilginkuralcı olabilir; çocukta aşırı titizlik düzen düşkünlüğü gelişebilir.


Tuvalet eğitimine çocuk fizyolojik ve ruhsal açıdan hazır olmadan başlandığında ya da aşırı baskıcıesnekliğe eğitimin başlangıcındaki küçük kaçırmalara bile izin vermenin bir tuvalet eğitimi ile çocuk ele alındığında; bu dönemde aşırı baskı ve denetim sonucu tuvalet eğitimi kazanılsa bile çocuk daha sonraki yaşlarda herhangi bir stres etmeni ile karşılaştığında çiş ya da kaka kaçırma ( enürezis enkoprezis ) belirtileri ile birlikte tuvalet eğitimi dönemi içinde çözümlenmemiş olan süreç yeniden gündeme gelir.


Öyleyse özerklik döneminde biz çocukları nasıl ele almalıyız? Bu dönemde doğası gereği aşırı direnentutturan çocuğun inadına inatla karşılık vermek inadının üstüne gitme korkutmak geçersizdir ve olumsuz sonuçlar verecektir. Tutturduğunda dikkatini başka alanlara çekmek farklı seçenekler sunmak uygun bir tutum olabilir. Tuvalet eğimi verirken sabırlı ufak aksamalarda abartılı titiz bir kaygılıkla tepki vermeyeneğitimi oyunla veren ancak kararlı bir ana baba tutumunun çok yarar sağlayacağı bilinmelidir. Çocuğun çiş ya da kakasının gelmiş olacağının varsayıldığı saatlerde tuvalete götürmek bu işlemi uygun ve belirli aralıklarda yinelemek ve haber verdiğinde ödüllendirmek yeterli olacaktır.


Ayrıca bu dönem çocuğu çok karıştırıcı ve tehlike bilmez olduğundan onu tehlikelerden korumak konusunda dikkatli davranmak gerekir. Tehlikelerden korumak için çocuğu büsbütün kısıtlamayarak; uygun ortamları evin içinde rahatça oynayabileceği döküp saçabileceği köşeleri ona sağlayabilmek yararlı olacaktır
Bu dönem çocuğun eğitiminde “özerklik dönemi" nin gelişimsel özellikleri dikkate alınarak fazla kuralcı fazla baskılı olmayan çocuğun kendi yetilerini tanıyıp kullanımına fırsat tanıyan ancak gerektiğinde sınırlayıcı ve değişken olmayan bir tutum izlendiğinde hem ocukla ana-baba arasındaki gerginlikler en aza indirgenmişhem de çocuğun dönemsel nitelikle sağlıklı bir gelişim çizgisine doğru desteklenmiş olur.


Bu yaş çocuklarında su oyunları toprak ve kum oyunları ses çıkaran vurmalı takmalı oyunlar takıp çıkarmalı oyuncaklar gerek karıştırıcılıkbulaştırıcılık gerekse merak ve saldırganlık dürtülerini boşaltmayönlendirme açısından uygun oyun seçenekleridir.