Usturlab Nedir?

Usturlab Bir astronomi aleti. Astronomide çeşitli problemlerin grafik olarak gösterilmesi, yıldızların yükseklik açılarının ölçülmesi, enlem dairelerinin belirlenmesi, zaman ölçülmesi, burçlarla ilgili bilgilerin elde edilmesi vb. işlerde kullanılır. Kelime olarak Yunancadan gelmektedir



İlk olarak Apollinius (M.Ö. 240) ve Hipporchus (M.Ö. 150) tarafından keşfedildiği, Batlemyüs tarafından kullanıldığı ve Philloponos'un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir. Dokuzuncu yüzyılda Harran'daki büyük üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlab hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. Bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde Bağdat'ta ve 833 senesinde Şam'da çalışan Ali ibn isa'ya aittir. Başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse Abbasi devri astronomi alimlerinden Ebu İshak el-Fezari'dir. İslam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. Bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler El-Biruni, Nasirüddin Tusi ve Habeşül Hasib'dir.



Müslüman İspanya'da Magrib'de de usturlab hakkında çeşitli çalışmalar, yapılmış ve enlem derecelerine göre kullanılan levhalar halinde usturlablar yapılmıştır. Her enlemde kullanılabilecek evrensel usturlab 11. yüzyılda Toledo'da Ali Ebu Halef tarafından yapılmıştır. Bu usturlab Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve Safiha adıyla Ünlü olmuştur. Hatta Kopernik Zerkali'den nakiller yapmıştır.



El-Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlablar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. On ikinci yüzyılda Şerafeddin et-Tusi usturlaba uyanbir şekil vererek baston şeklinde bir usturlab geliştirmiştir.



Stereometrik projeksiyonlu geleneksel usturlab 13. yüzyılda kadran-usturlab haline getirildi. Kadran usturlablar 16. yüzyılda Osmanlılarda zaman ve yer tayininde kullanıldı. Hatta usturlab ile ilgili Riyaz-ı Muhtar adlı eser Gazi Ahmed Muhtar Paşa tarafından 1886'da yazılmıştır. Teleskopların gelişmesiyle usturlab önemini kaybetti.



Geleneksel usturlabın temeli stereometrik projeksiyona dayanır. Uzaydaki ve yerküresindeki bütün noktaların ekvator düzlemine paralel bir düzlemdeki izdüşümleri usturlab üzerine çizilir. Usturlab; Lineer, düzlemsel =(doğrusal) ve küresel olmak üzere üç sınıfa ayrılır. Lineer usturlabda gök cisimlerinin izdüşümü bir doğru üzerine işaretlenir. Kürevi usturlabda ise izdişüm yapılmadan bir yarım küre üzerine işaretlenir. Düzlemsel usturlabda ise gök cisimleri ekvatora paralel düzlemlere izdüşürülerek usturlabdaki levhalara işaretlenir. Usturlab denince genel olarak düzlemsel usturlab anlaşılır.