Eskiden tekkelerin, konakların ve köy odalarının kapısında “Edep Yâ Hû” yazan levhalar bulunurmuş. İnsanlar böyle mekânlara girerken bu sözle karşılanır, ikaz edilir, girdikleri mekânda edepli olmaya dâvet edilirlermiş. Edep kapısından geçen insan girdiği mekânda bulunanlara edeplice selâm verir, yaşına ve konumuna uygun olarak lâyık olduğu yere otururmuş. Söze ve sohbete katılırken de, edeb dairesinde hareket eder, haddini bilir, hakkından tecavüz etmezmiş. Ulu kişilerin dergâhına edeple giren, lütufla çıkarmış.

Edeb, kaynağını dinden alan terbiye, güzel ahlâk, seviyeli ve saygılı davranış olarak tanımlanabilir. “Âdap”, edebin çoğulu olup, her türlü güzel ahlâk ve davranışı içine alan bir ifadedir. Dilimize “âdab-ı muaşeret” olarak yerleşen deyim ise, insanlar arasındaki ilişkilerin edep dairesinde olmasını ifade eder. “Âdab-ı muaşeret” hayatımınızın her alanında uymamız gereken kurallar bütünüdür. Kimliğimizin, inanç ve kültürümüzün kodlarını taşıyan davranış biçimleridir.

Âdab-ı muaşeret yerine “görgü kuralları” şeklinde bir ifade ikame edilmeye çalışılsa da, “görgü” kelimesi “edeb”i karşılamaz. Görgü, gelenek ve görenekten gelen, yerleşmiş toplumsal kurallardır. Kaynağını o toplumun hayat biçiminden alır. Edep ise, kaynağını Vahiyden, Hadis-i Şerif’ten ve sünnet-i seniyyeden alır. O bakımdan, âdab-ı muaşeret dururken görgü kuralları ile hayatımıza şekil vermek, güneş dururken mum ışığından istifade etmeye çalışmak gibidir.

Edep dairesi, hayatın her alanını kuşatmıştır. Bir Müslümanın konuşmasından gülmesine, yemesinden içmesine, yürüyüşünden oturmasına, şefkatinden hiddetine kadar her davranışı edep dairesinde olmalıdır.

Birisiyle karşılaştığında selâm vermek,
verilen selâmı en güzel şekilde almak,
yemeğe besmele ile başlayıp şükürle bitirmek,
büyüklere hürmetle, küçüklere şefkatle muamele etmek,
edebin birer numunesidir.
Yerde gördüğü bir ekmek kırıntısını alıp, saygı ile öptükten sonra bir duvar üzerine veya ağaç dalına koymak,
yeşili korumak,
çevreye saygı duymak,
yağmura “rahmet” diye hitap etmek gibi güzel ahlâk örnekleri de,
inancımızdan kaynaklanan edep dairesindeki davranışlardandır.

Edebin ana kaynağı vahiy olduğuna göre, en güzel edep timsali de vahye mazhar olan Peygamberlerdir. Nebîler Nebîsi olan Hazret-i Muhammed (asm) ise, edebin zirve noktasındadır. Cenâb-ı Hak, Habib-i Edîbini “şüphesiz sen en güzel ahlâk üzerindesin” (Kalem Sûresi, 4) diyerek iltifatına mazhar etmiştir. Sevgili Peygamberimiz de, (asm) “Rabbim bana edebi en güzel şekilde ihsan etmiş, edeplendirmiş” (Feyzül Kadir, 1:224) diyerek, doğrudan Cenâb-ı Hak tarafından terbiye edildiğini ifade etmişir.

Hz. Ayşe Validemize soruyorlar: Peygamber Efendimizin ahlâkı nasıldı? Ayşe Validemiz cevap veriyor: “Siz hiç Kur’ân okumaz mısınız? Onun ahlâkı yaşayan Kur’ân’dı”.

Bediüzzaman Hazretleri, gazetecilerin ve yazarların edebe uygun olmayan yazılarına karşı, yazarları şöyle ikaz eder: “Edipler edepli olmalı, edeb-i İslâmiye ile müteeddip olmalıdır”. İslâm edebi deyince de, ilk akla gelen Sevgili Peygamberimiz (asm) olduğu için, onun edebinin örnek alınmasını ister. “Sünnet-i Seniyye edeptir. Hiçbir meselesi yoktur ki, altında bir nur, bir edep bulunmasın” (Lem’alar, 181) diyerek, edep dairesinin Sünnet-i Seniyye dairesi olduğunu gösterir.

Edep, hayatın mayasıdır. Bir insanın hayatı edeple mayalanmışsa, o hayat cennet hayatını netice verir. Hem bu dünyada, hem ebedî âlemde, o insanı selâmete çıkarır. İnsanın edebi, ebedî saadeti netice verir. Edebi bozuk olanın ise, mayası bozulmuştur. O hayat çürümüş, kokuşmuştur. Bozulmuş mayadan sağlam bir hayat ortaya çıkmaz.

Kültürümüzde edebin çok önemli bir yeri vardır. Edep üzerine söylenmiş pek çok atasözleri, vecizeler ve deyimler olduğu gibi, yazılı edebiyatımızda da edebe ilişkin şiir ve hikâyeler mevcuttur. Özellikle tekke edebiyatı edep üzerine inşaa edilmiştir. “Edep Ya Hu” levhası bu yüzden tarikatların serlevhası olarak kabul edilmiştir.

Edebe dair bir kaç güzel sözle yazımıza son verelim:

“İnsana en güzel yakışan elbise, edep libasıdır.” (Atasözü)
“Ehl-i irfan arasında aradım kıldım talep”
“Her hüner makbul imiş, illa edeb, illa edeb” (Ziya Paşa)
“Sünnet-i Seniyye’yi terk eden, edebi terk eder, hasâretli bir edepsizliğe düşer.” (Bediüzzaman Lem’alar, 181)

Abdil YILDIRIM

__________________
Yaşamı bir film gibi düşünmek lazım çeşitli içerisinde çeşitli rolleri barındıran bir film. Bu rollerin içerisinde ne artist , ne aktrist nede figuran olmalı insan. Senarist yönetmen olmalı kendi yazıp kendisi yönetmeli kendi yazdığımız bir film olmalı hayat. .