Parthenos Tapınağı

[Neria]

Parthenos Tapınağı

Akropolis’deki en büyük tapınak Athena Parthenos (****** Athena) için yapılmış olan Parthenon’dur. Ö 447 ile 438 yılları arasında mimar İktinos ve Kallikrates tarafından inşa edilen yapı mermerdir. Poliklet’in Doryphoros’unun insan vücudunun ideal oranlarım bulmak için iki yüzyıl süren bir araştırmanın doruk noktası olmasına karşılık, bu yapı da Yunan mimarlarının Dor tapınak tasarımındaki mükemmel oranları ulaşmak için yaptıkları çalışmaların ideal bir çözümüdür. Kısa taraflarında 8, uzun taraflarında 17 sütun vardır (plan). Çok geniş olan naos bölümü ikiye ayrılmıştır. Büyük olan odada Phidias’ın yapmış olduğu Athena Parthenos’un 12 metre boyundaki altın ve fildişi kült heykeli bulunurdu . Bu heykelin tahta çekirdek bölümü altın kaplamadır, bunun için bir ton altın kullanılmış ve bunlar 296 levha halinde heykele monte edilmiştir. Athena kalkanı, miğferi ve mızrağı ile tamamen silahlanmış durumdadır. Sağ elinde zaferin simgesi Nike heykelin! tutar. Nike burada Perslere karşı kazanılan zaferi ima etmektedir. Yine aynı heykelde Pers yenilgisine ilişkin başka işaretler de vardır: ayağındaki sandalların tabanlarında kentauromachi tasvir edilmiş, kalkanı Yunanlılarla Amazonların savaşını temsil eden kabartmalarla bezenmiştir, kalkanın içinde de devlerin savaşı vardır. Bu kabartmaların tümü de kaosa karşı düzenin, barbarlığa karşı uygarlığın, Perslere karşı Yunanlıların galibiyetine ilişkin bir mecazdır. Selladaki diğer oda hazine odasıydı ve buraya sadece opisthodomos’dan girilirdi. Bu iki odanın içi farklı bir şekilde düzenlenmişti. Esas naosun içinde çatıyı destekleyen ve bir U biçimi oluşturan sütun sıraları vardı, bunlar iki katlıydı. Bu sütunların çevrelediği alanda heykel yer alırdı. Hazine odasında ise iki sıra halinde dört sütun vardı. Bu sütunlar ion düzenindeydi. Bu aslında Dor düzeninde olan yapıdaki ion özelliklerinden biridir, diğer ion özelliği dışarda naos duvarmm üst kısmı boyunca uzanan sürekli frizdir.

Parthenon’un alınlıkları çok geniş olduğundan burada çok büyük figürler yer almaktadır ve bunlar adeta serbest heykel gibi işlenmiştir. Batı alınlığında Athena ile Poseidon’un Atina şehrinin yönetimi için yaptıkları yarışma, doğu alınlığında ise babasının kafasından zırhlı olarak fırlayan Athena’nın doğumu sahnesi temsil edilmiştir. Alınlık kabartmalarının büyük bir bölümü Venedikliler tarafından havaya uçurulmuştur, ancak alınlıkların bu olaydan önceki halini gösteren çizimler bulunmaktadır. Her iki alınlıkta da hareket merkezdedir, çevredeki tanrı ve tanrıçaların hareketi ve ilgisi köşelere doğru azalır. Batı alınlığındaki figürlerden çok azı günümüze gelmiştir (Haberci İris ve nehir tanrısı). Doğu alınlığında ise ortadaki figürler yoktur, günümüze kalanlar alınlığın köşelerinde yer alan figürlerdir. Sol köşede denizden atlı arabasıyla çıkan güneş tanrısı Helios’un atları, daha sonra aslan postu üzerine oturmuş Tanrı Dionysos görülür (insan boyundan büyük).Dionysos’u Tanrıça Demeter ile kızı Persephone’yi temsil eden oturmuş iki kadın ve bunlara yaklaşan bir bir figür izler (res). Bu kadınların zengin giysileri özellikle dikkati çeker. Bu giysilerin arkada kalan kıvrımlarının bile son derecede dikkatle işlenmiş olması ilginçtir, çünkü bu heykeller alınlığa yerleştirildikten sonra hiç bir zaman arkadan görülmeyecekti, buna rağmen bu figürlere üç boyutlu bir hacim kazandırma çabası İçindeki sanatçılar kabartmaların arkalarına da aynı özeni göstermişlerdir. Kısacası mümkün olduğu kadar mükemmel bir heykel yaratma yönünde belirli bir çaba gösterilmiştir. Alınlığın diğer yanında yer alan Hestia. Afrodit ve Dione’den oluşan üç tanrıça gurubunda, figürler alınlığın eğimine uyacak şekilde yerleştirilmiştir. Normal insan boyundan büyük olan bu anıtsal figürlerden ikisi oturmuş, diğeri uzanmıştır. Birinci kadın karşıya bakar, ikincisi biraz yana dönmüştür, üçüncüsü ise vücudunun üst kısmını hafifçe yana çevirerek uzanmış, bacaklarını tam yanlamasına uzatmıştır. Dolayısıyla burada tam cepheden görünümden tam yan görünüme geçiş derece derece geliştirilmiştir. İnce kalın zengin kıvrımlardan oluşan giysiler yer yer vücutları gizler, yer yer vücutlara yapışıp, vücut hatlarını ortaya çıkarır. Adeta kendilerine özgü bir yaşamı olan kumaşlar vücutlarla çok iyi bir uyum içindedir. Vücutlar ve kumaşlar birbirlerinden farklı ama aynı zamanda birbirleriyle ilişkili öğeler olarak yorumlanmıştır. Tüm kompozisyonda mükemmel bir yüzey çeşitliliği ve gölge ışık karşıtlığı dikkati çeker. Parthenon bir Dor tapınağı olmasına karşın naos yan üst duvarları boyunca uzanan ton tarzında bir frize sahiptir. Bu alçak kabartma frizde Atina’da her dört yılda bir yapılan Panathenia Bayramı “temsil edilmiştir. Bu bayram sırasında Atinalılar pazar yerinde toplanır ve Athena’nın eski ahşap heykeli için özel olarak yapılan giysi tanrıçaya sunulurdu Bu ahşap heykel büyük olasılıkla Perslerin yerle bir ettiği Arkaik tapınaktaydı. Bu heykel Pers saldırısından önce Akropolis’den uzaklaştırılmış, daha sonra Erechteion’a konmuştu. Bu tür adaklar tanrıçayı memnun etmek ve böylece onun kenti korumasını sağlamak için yapılırdı. Dolayısıyla bu, Yunan tapınak kabartmalarında mitolojik olmayan bir konunun ilk kez görüldüğü örnektir. Friz naosun batı tarafında yani arkasında başlar. Burası Akropolis girişinden içeri girer girmez görülen cephedir. Daha sonra yapının kuzey ve güney kenarları boyunca devam eder ve doğuda yani sellanın girişinde sonuçlanır.

Kabartmaların üst kısmı yine optik yanılsamaları önlemek için alt kısmından daha yüksektir. Böylece daha uzakta olan ve daha gölgede kalan bu bölüm de rahatça görülür. Friz tören alayının hızlanıp yavaşlamasını çok iyi bir biçimde gösterir, başlangıçta tören alayı oluşur, teşrifatçılar toplanır, gençler sandallarını bağlar, atlarına binerler (res). Naos’un iki uzun tarafındaki frizlerde yani kuzey ve güney frizlerinde hareket artar. Alay paralel sıralar halinde ilerler, bu gençler, atlı arabalar ve arabacıları, yaşlılar, testi taşıyanlar, müzisyenler ve kurbanlık hayvanlardan oluşan bir kalabalıktır (res.). Alaydaki hareket naos’un doğu kısmına yaklaştıkça yavaşlar ve ağırlaşır. Bu bölümde tanrı ve tanrıçalar, davetli konuklar tören alayının Athena heykelinin bulunduğu noktaya doğru yaklaştıkça duraklamasını izler. Burada tanrı ve tanrıçaların huzurunda Athena’nın kült heykeli için dokunmuş peplos’un teslimedilmesi anlatılmaktadır(res.). İlerleyen figürlerden oluşan bu uzun kompozisyonda hiç bir monotonluk yoktur, hareketli ve sakin pozlar etkileyici bir şekilde kaynaşmıştır. Kısaltım artık iyice kavranmıştır, figürlerin arkada, geride kalan bölümleri hem kısaltılmış, hem de giderek yüzeyselleşen düzlemler halinde işlenmiştir. Dahası, her tarafta birbirinin eşi bir ön düzleme bağlı kalınmakla birlikte değişik biçimlerin birbiriyle kesiştiği noktalarda kabartmanın derinliği farklılaştırılarak yan yana yürüyen ya da duran insanlar izlenimi yaratılmıştır (res). Böylece eski iki boyutlu anlayışın yerini derinlik etkisinin gayet iyi verildiği üç boyutlu bir anlayış almıştır. Klasik yüz hatları sakin ve duygusuzdur çünkü bu dönem sanatçıları duyguları nadiren ifade ederler. Phidias kendi yaşamı boyunca ve de daha sonra Yunan heykelinin en önemli niteliklerinden biri olacak klasik, idealize üslubun esas temsilcisidir. Sakin duruşlar, heykelin tümüne egemen olan yücelik, haşmet ve yüzlerdeki durgun ifade gibi özelliklerle tanımlanan bu özellikler daha sonraki yıllarda da etkisini sürdürmüştür.