Hattı Hümayun (Hatt-ı Hümâyûn)

[Asi Ruh]

Hattı Hümayun (Hatt-ı Hümâyûn)

Osmanlılarda padişahlar tarafından herhangi bir iş için çıkarılan yazılı emir. Hatt-ı Şehriyâri ve Hatt-ı şerîf de denilirdi.

Hat Arapça yazı demektir. Hatları padişahlar kendi el yazıları ile yazdıkları gibi uzun olup da mabeyn kâtipleri tarafından yazılanlar da vardı. Her ne suretle olursa olsun padişah namına çıkarılan emirlerde hünkârın imzası bulunurdu. Osmanlı tarihinde padişahların bu yol ile emir vermeleri usulü Sultan Üçüncü Murad Han zamanında başladı. Sultan Üçüncü Murad Han devrine kadar (1574-1595) vezir veya kazaskerlerin padişahların huzuruna kabul olundukları arz günlerinde sadrazamlar tarafından kendilerine arz edilen meseleler hakkında padişahlar “olsun” veya “olmasın” diye şifahen düşündüklerini söylerler; sadrazamlar bunu kâğıtlara işaret ederek gerekeni yaparlardı.

Sultan Üçüncü Murad Han hükümdar olduktan sonra hatt-ı hümâyunu bizzat kendisi yazdı.

Osmanlı sultanlarının dört çeşit hatt-ı hümâyunları olurdu: 1) Enderûn-ı Hümâyun nakil ve tayinleri ile Enderun’dan dışarı bir hizmet verilme hakkındaki yazılar. 2) Herhangi bir mesele hakkında veziriâzamların arzlarına karşı bizzat padişah tarafından yazılan mütalaa 3) Herhangi bir mesele hakkında padişahın veziriâzama doğrudan doğruya emir vermesi veya kendisinden bir mütalaa istemesi 4) Ehemmiyetli bir iş için dîvân-ı hümâyundan çıkmış tuğralı fermanın üstüne padişah tarafından yazılan hatt-ı hümâyun. Bu hatt-ı hümâyunlu fermanlar en geçerli fermanlardı. Kendisine gönderilenler için en büyük iltifat sayılırdı.

Padişahların hatt-ı hümâyunları; tâlik tâlik kırması nesih ve rik’a ile yazıldığı halde Sultan İkinci Mahmud’dan sonra yalnız rik’a ile yazılmıştır. Osmanlı padişahları arasında hatt-ı hümâyunları yazı bakımından en güzel olan Sultan Üçüncü Ahmed’dir. Sultan Üçüncü Mehmed’in tâlik kırması yazısı hem güzel hem işlektir. Sultan Abdülaziz Han’ın ve son padişahların yazıları umumiyetle işlek ve okunaklıdır. Sultan Beşinci Murad ile Sultan Vahideddin’in yazıları diğerlerinden daha güzeldir. Tanzimat'a kadar hatt-ı hümâyunlar reisül-küttâba (baş kâtibe) teslim edilirdi. Her aya ait olan hatt-ı hümâyunlar bir torbaya konulur ve üzerleri mühürlenirdi. Sonra bunlar muhafaza altına alınır ve saklanırdı. Günümüzde Topkapı Sarayı Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunmaktadır.