Özneye Göre Çatı (Özne - Yüklem İlişkisi)

[Jaqen]

EYLEMDE ÇATI

Özneye Göre:

1. Etken

2. Edilgen

3. Dönüşlü

4. İşteş



Nesneye Göre:

1. Geçişli

2. Geçişsiz

3. Oldurgan

4. Ettirgen



Bir eylemin (fiilin) özne ve nesne ile ilişkisi yönünden taşıdığı özelliğe o eylemin çatısı denir. Çatı, eylemin öznesinin belli olup olmaması, öznenin eylemi gerçekleştiriş biçimi; nesne alıp alamaması gibi durumlarla ilgilidir.



Basit, türemiş, birleşik bütün fiillerin çatı özelliği vardır. Bazı çatı özellikleri ya da çatı değişiklikleri ise özel bazı eklerle fiile kazandırılır.



"çatı" terimi sadece eylem ve eylemsileri ilgilendirir.



* Bütün arkadaşları Özlem'i çok seviyordu. (özne de nesne de kullanılmıştır; özne, eylemi kendisi yapmaktadır.)

* Özlem, sınıfta çok seviliyordu. (Özlem "öznedir"; fakat "sevme" işini kendisi yapmamaktadır, yapılan işten etkilenmektedir.)

* Eşyaları bir nakliye şirketine taşıtmış. ("özne" gizlidir -, işi kendisi yapmıyor, bir şirkete yaptırıyor.)

* Çocukcağız, gülerek annesinin kollarına atıldı. (Özne, işi yapmakta ve kendisi etkilenmektedir.

* Çöpler çöp sepetine atılmalı. ("çöpler" öznesi işi kendisi yapmıyor, işten etkileniyor; gerçek özne belirsiz.) İşte bu ve buna benzer anlam özellikleri çatı biçimlerini belirlemektedir.




Örnek Soru:

Aşağıdaki altı çizili yüklemlerin hangisinde "çatı"dan söz edilemez?

A) Göktürk Kitabeleri'nin önemi herkesçe kabul ediliyor.

B) Ben arkadaşlarımla otururken o sınıfta ders çalışıyordu.

C) İnsanca yaşamak herkesin hakkıdır.

D) Zaman su gibi akmış, küçücük çocuk adam olmuştu.

E) Bir türlü susmayı bilmiyor, konuşup duruyor.

Cevap: D






ÖZNEYE GÖRE ÇATI (ÖZNE - YÜKLEM İLİŞKİSİ)



Öznenin cümledeki durumuna göre adlandırılır. Özneye göre çatı özelliklerini tam kavrayabilmek için özne çeşitlerini bilmemiz gerekir. Dilimizde öznelerin pek çok özelliği vardır; ama bize gerekli olan iki özelliğini bilirsek bu konuyu daha iyi kavramış oluruz.



Gerçek Özne: İş yapma gücüne sahip öznelerdir. Öznenin canlı veya cansız olması önemli değildir; önemli olan söylenen eylemi gerçekleştirip gerçekleşti*remeyeceğidir.

* Doktor, konuşmamıza engel oldu.



Sözde Özne: İş yapma gücüne sahip değildir, yapılan işten etkilenen öznedir. (Sadece "edilgen çatı"lı eylem ya da eylemsilerde kullanılan özne çeşididir.)



* Korsan kitaplar toplatıldı.



Gizli Özne: Özne bazen cümlede söz olarak yer almayabilir. Bu durum, yüklemdeki kişi ekinden tespit edilir. Bu özneye gizli özne denir. Gizli özne de gerçek öznedir.



* (O) Konuşmamıza engel oldu.



Örtülü Özne: Bazen edilgen çatılı eylemlerle kurulmuş cümlelerde gerçek özne "-ce" eki ya da "tarafından" sözcüğünün yardımıyla bir tümleç içinde yer alabilir.



Korsan kitaplar zabıta tarafından toplatıldı.



1. Etken Eylemler



Gerçek öznesi olan, bu özne durumunu herhangi bir çatı eki almadan da taşıyan eylemlerdir.



* İki saat kadar uyuduktan sonra rahatladım. ("rahatla-mak" eylemi etken çatılıdır; çünkü özne -ben- "rahatla-ma" eylemini gerçekleştirecek güçtedir, "uyu*mak" da etken çatılı eylemsidir.)

* Bu dergi, öğrencinin zihnini açıyor. ("aç-mak" eylemini gerçekleştiren "dergi"dir; cansız olmasına rağmen bu eylemi gerçekleştirecek güçtedir.)




Örnek Soru:

Burada, elinde bir demet çiçekle-----

Bu cümleye aşağıdaki fiillerin hangisi getirilirse yüklemi etken çatılı olur?

A) bekliyordu.

B) görüldü.

C) karşılandı.

D) oturtuldu.

E) bırakıldı.

Cevap: A








Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır?

A) Yere dökülen bozuk paraları hemen kapıştılar.

B) Yıllarca görmediği arkadaşı işte şimdi karşısında duruyordu.

C) Kene ısırmalarından o kadar ürkmüştü ki parkta durmadan kaşındı.

D) Bir an öylece bakıştılar.

E) Bu konudaki tüm yayınları toplattı.

Cevap: B










Uygulama:

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz.

* Etken çatılı eylemlerde---------------işi kedisi yapar.

* "Dışarı çıktı." cümlelerinin yüklemi----------çatılıdır; çünkü:----------------------






2. Edilgen Çatılı Eylemler



Gerçek özne belli değildir. Özne gibi görünen öge, işi yapan değil, "ondan etkilenen" durumundadır, sözde öznedir.



Etken eylemlere - i ve - n (- il, -il, - ül, - ul, -in, -in, -ün,-un) yapım ekleri getirilerek edilgen eylemler elde edilir.



* Dayımgile çağrıldım, ("ben", sözde öznedir.)

* Bu havada güzel uyunur, ("uyumak" fiili nesne alamadığı için cümlede sözde özne de yoktur.)

* Yollara asfalt döküldü, ("asfalt", sözde öznedir.) (Sözde özne) (Dökme eylemini yapan belli değil.)



Not: Edilgen - geçişli bir eylemin asıl öznesi cümleye "tarafından", "etkisiyle" gibi bazı sözcükler yardımıyla sokulabilir. Böyle öznelere "örtülü özne" ya da "dolaylı özne" denir.



* Oktay, sınıf tarafından çok seviliyor. (sınıf: örtülü özne)

* Yollara belediye tarafından asfalt döküldü. (belediye: örtülü özne)

* Bu durum, herkesçe biliniyor. (herse: örtülü özne)

* Kapı rüzgârın etkisiyle kapandı. (rüzgâr: örtülü özne)



Not: Edilgen-geçişsiz eylemlerde nesne bulunmayacağından sözde özne de, örtülü özne de olamaz:



* Güle oynaya kız evine gelindi. "Örtülü özne" adlı bir öge yoktur; bu sözcük ya da söz, cümlenin zarf tümleci veya edatlı tümlecidir. Eylem gerçek yapıcısının dolaylı ya da örtülü olarak ifade edilmesi gerektiğinde, gerçek özneye başka bir öğenin içinde yer verilir.




Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "sözde özne" kullanıldığı hâlde eylemi asıl gerçekleştiren de belirtilmiştir?

A) Cumhuriyet Bayramı öncesinde sınıfımız güzelce süslendi.

B) Misafirlerimize yemekten sonra baklava ikram edildi.

C) Köyümüzün en yüksek tepesine Türk bayrağı dikildi.

D) Kasabamıza, sosyal etkinliklerde kullanılması için kapalı spor salonu yapıldı.

E) Köyümüzdeki kütüphane MEB tarafından kurulmuştu.

Yanıt: E










Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem farklı çatı özelliği taşımaktadır?

A) Bu konu iki yıldır araştırılıyormuş.

B) Yazarımıza, "Sait Faik Ödülü" yarın verilecekmiş.

C) Mahallemize bir okul daha yapılacakmış.

D) Küçük kardeşiniz köy türkülerini çok seviyormuş.

E) Şehrimizin yolları yakında onarılacakmış.

Yanıt: D










Uygulama: Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerinin öğelerini bularak yüklemleri çatı bakımından inceleyiniz.

* Televizyondaki programları beğenmedim.

* Bu vatan kolay kazanılmadı.

* Bahçıvanlar tarafından bahçe özenle temizleniyordu.





3. Dönüşlü Eylemler



Eylemin bildirdiği iş-kılış öznenin kendisini etkilemekte, özne tarafından kendisi üzerinde gerçekleştirilmektedir. Özne ile nesne birleşmiş gibidir. Dönüşlük ekleri - n (-in, - in, - ün, - un) ve -l, (- il, - il, - ül, - ul) ekidir.



* Can, "Ben ne yaptım?" diye dövünüyor. (Can pişman olmuş, kendini döver gibi hareketler yapmaktadır.)

* Adam çok övünüyor. (Kendini övüyor; öven de övülen de "adam"dır.)

* Neslihan; yıkandı, silindi, tarandı, giyindi; az sonra çıkacak. (Kendi kendini yıkadı, sildi, taradı, elbiselerini kendi vücuduna giydi.)

* Sakatlanınca turnuvadan çekildi. (Kendi kendini çekti.)

* Köy halkı yollara döküldü. (Kendilerini yollara âdeta döktüler.) (Mecazlı)

* Dalgalandım da duruldum. (Mecaz anlam yoluyla; "kendim dalgalandım", "kendim duruldum.)

* Koştum ardından, yoruldum. ("durulma" ve "yorulma " eylemleri, özne üzerinde "kendi kendine" ortaya çıkmıştır.)



Not: Aynı eklerle sapıklığı itin edilgen ve dönüşlü eylemler karıştırılabilir. Karıştırmamak için gerçek öznenin belli olup olmadığını, eylemin yapılış biçimine dikkat edilmelidir.



* Aranan kan bulundu. ("kan" sözde öznedir. Gerçek özne yoktur. İstenirse "... tamımdan" kalıbıyla örtülü biçimde söylenebilir, Eylem edilgendir.

* Elçilik heyetinde o da bulundu. ("o", gerçek öznedir. "kendi kendini bulundurdu." anlamı söz konuludur. Eylem dönüşlüdür.

* Çocuklara bayramlıklar alındı. (Edilgen: "bayramlıklar" sözde öznedir.

* Ayla bu sözlerden alındı. (Dönüşlü, Ayla gerçek özne.)

* Tepeye bayrak dikildi. (Edilgen; "bayrak" sözde öznedir.

* Çavuş, düşman komutanının karşısına dikildi. ("çavuş" gerçek öznedir.)




Örnek Soru:

Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.

Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır? (ÖSS - 2002)

A) Toplantıda önemli kararlar alındı.

B) Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı.

C) Okul arkadaşını karşısında görünce çok sevindi.

D) Üyelere verilen kartların tümü yenilendi.

E) Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu.

Yanıt: C










Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerden hangisi, özne - yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır?

A) Bir ara gözüm komşunun küçük oğluna takıldı.

B) Bu kayanın dibinde su olduğu hep söylenmiştir.

C) Dikiş makinesi bir süs eşyası gibi alınmıştı.

D) Bu mektup ona arkadaşı ayrıldıktan sonra gönderilmişti.

E) "Kendi Gök Kubbemiz", şairin ölümünden sonra yayımlandı.

Cevap: A








Uygulama: "Beyaz Melek" filmini seyreden eleştirmenlerden biri filmde kendi geleceğini görerek üzüldü.

Bu parçayla ilgili aşağıdaki çıkarımlardan doğru olanlarına (D), yanlış olanlarına (Y) koyunuz.

* Birleşik yapılı bir cümledir. ( )

* Cümle "Ö + Z.T + Y" şeklinde düzenlenmiştir. ( )

* Eylem, türemiş bir eylemdir. ( )

* Eylem edilgendir. ( )

* Tamlamalara yer verilmiştir. ( )






4. İşteş Eylemler



İşin; işbirliği ya da karşılıklı birbirini etkileme özelliği taşıyacak biçimde, birden çok özne tarafından yapılması anlamını taşıyan fiillerdir. Eki -ş (- iş, - iş, - üş, -uş) dir.



* Çocuklar gülüştüler. (Topluca, hep birden)

* Bir süre bakıştık. ("Birbirimize baktık." Karşılıklılık)

* Aklı olanlar görüşür, konuşur, anlaşır; olmayanlar itişir, kakışır, dövüşürler. (Karşılıklılık)



* * "- ş" ekiyle türetilmiş bazı fiillerde işteşlik anlamı bulunmayabilir. Bunlarda "kendi kendinelik" anlamı seziliyorsa dönüşlü sayılmaları daha doğru olur:



* İşler gelişiyor.

* Bugünlerde çok sıkıştım.

* Ortalık yatıştı.

* Gide gide duvara yapıştım.

* Kolları sıvayıp işe girişti.



* * "-leş" ekiyle de işteşlik anlamı elde edilebilir: mektup-laş-mak, selam-laş-mak... (karşılıklılık)



Not: Niteleme sıfatlarından -laş (-leş) ekiyle türetilmiş bazı oluş fiillerinde "nitelikte eşitlik" anlamı taşıyan işteşlik özelliği vardır. Ancak bu fiiller, anlamdaki "kendi kendine, kendi üzerinde gerçekleşme" özelliği dolayısıyla dönüşlü çatı özelliği de gösterir.



* esmerleşme, güzelleşmek, durgunlaşmak...




Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne - yüklem ilişkisi diğerlerinden farklıdır?

A) Genç yazarlarla uzun süre yazıştım.

B) Bu konuyu yeni öğrencilerle de görüştüm.

C) Büyük şehrin kalabalığına biraz zor alıştım.

D) İki arkadaş mahalle kahvesinde buluştu.

E) Köşeyi tam dönerken onunla karşılaştık.

Cevap: C










Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin birlikte yapıldığı anlatılmaktadır?

A) Duvar kenarında toplanmış çocuklar adamın haline gülüştüler.

B) Çocuklar iki saat boyunca su savaşı yaptı.

C) Arkadaşlarıyla buluşmak için sözleşti.

D) Annemle uzunlu bir süre yazıştık.

E) Kızının durumunu okul müdürüyle görüştü.

Cevap: A









Uygulama: "Çanakkale geçilmez." deyip kahramanca savaştık. Bu cümlenin öğelerini bulunuz. Yüklemi ek - kök ayrımı yaparak inceleyiniz. Yüklemi özneye göre çatı bakımından inceleyiniz.

Alıntı.