Pekiştireç Nedir?



Pekiştireç, en genel manasıyla bir davranışın tekrarını sağlamak için yanı sıklığını sağlamak amacıyla organizmaya verilen uyarıcıdır. Bir başka ifade ile pekiştireç, bir davranışı kuvvetlendiren uyarıcılardır. Pekiştireçler, çocuk eğitiminde çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. Pekiştireçler, olumlu ve olumsuz olmak üzere iki gruba ayrılırlar.

1. Olumlu Pekiştireç: Organizmaya verildiğinde davranışın yapılma ihtimalinin arttıran, haz veren uyarıcılara “olumlu pekiştireç” denir. Olumlu pekiştireç de kendi arasında “Birincil Olumlu Pekiştireç” ve “İkinci Olumlu Pekiştireç” olarak ikiye ayrılır.

Birinci Olumlu Pekiştireç: Yaşamsal değeri bulunan biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçların tamamı Birincil Olumlu Pekiştereç kapsamındadır. Su, sevgi, cinsellik, yiyecek, nefes, uyku gibi…

Örnek: Bir anne çocuğuna düzenli tuvalet ihtiyacı kazandırmak için, kendi başına her tuvalete gittiğinde ona şeker vermiştir.

İkinci Olumlu Pekiştireç: Tek başına bir gereksinimi karşılamayan sadece birinci pekiştireçlerle eşleştiğinde pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılara denir. Para, yüksek not, statü, aferin gibi.

Örnek: Soruları doğru yanıtlayan öğrenciye “Aferin” denilmesi.

2. Olumsuz Pekiştireç: Ortamdan alındığında davranışın yerine getirilme sıklığını arttıran, organizma açısından hoş olmayan, haz duyulmayan uyarıcılardır. Olumsuz Pekiştireç de aşağıdaki gibi iki gruba ayrılır:

Birincil Olumsuz Pekiştireç: Hayatı tehdit altına alan, yaşama zarar veren uyarıcılar bu gruba girer. Örneğin elektrik şoku organizmaya verildiğinde yaşamı tehdit eder ancak elektrik şoku sayesinde organizma bir davranışın tekrarını edinebilir. (Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde bu sonuca ulaşılmıştır.)

İkincil Olumsuz Pekiştireç: Nötr uyarıcı ile birincil olumsuz pekiştireç eşleştiğinde pekiştireç özelliği elde eden pekiştireç türüdür. Örneğin hakaret etme, surat asma gibi uyarıcılarla öğretmen, öğrenciye ödev yaptırma davranışını kazandırabilir.

Genelde ceza ile olumsuz pekiştireçler karıştırılmaktadır. Bu iki kavram birbirinden tamamen farklıdır. Cezada davranışın sıklığı azalırken, olumsuz pekiştireçlerde davranışın sıklığını arttırma vardır.

Bunun yanı sıra İkinci Pekiştireçler olumlu ve olumsuz ayırt edilmeden kendi aralarında sınıflandırılmışlardır. (Aşağıda bu sınıflandırma örneklerle verilmiştir)

Sosyal Pekiştireçler: Övme, yerme, ciddiye alma, azarlama, hakaret etme, ilgilenme, onaylama, saygı…

Sembolik Pekiştireçler: Para, not, alkışlama gibi imgesel pekiştireçlerdir. Bu konuda en dikkat çeken örnek futbolda oyunculara gösterilen sarı ve kırmızı kartlardır.

Faaliyet Pekiştireçler: Bireye sevdiği bir faaliyeti yapması için izin verilmesi. Örneğin; çocuğu oyun oynaması için sokağa çıkarma.

Nesne Pekiştireçler: Kıyafet, bilgisayar, oyuncak vb.

Eğitimde pekiştireç büyük önem arz etmektedir. Pekiştireçler sayesinde öğrencilerin istendik davranışları pekiştirilerek davranışların yapılma sıklığı arttırılabilir. Fakat burada önemli nokta pekiştireçlerin zamanında verimesidir. Öğretmen özellikle bu duruma dikkat etmelidir ki öğrenci hangi davranışının sonucunda pekiştireç aldığının ayırdına varabilsin. Bu amaçla da pekiştireç doğru davranıştan hemen sonra verilmelidir. Eğer doğru bir davranıştan çok sonra pekiştireç verilirse, bu pekiştireç davranışın sıklığını arttırma konusunda başarısız kalır ve gerekli davranış öğrenci tarafından pekiştirilmez.