Gündönümü nedir?

Kuzey ve güney yarımkürelerinde geceyle gündüzün birbirine eşit olduğu zamana verilen addır. Kuzey yarımküresinde 21 aralık ve 21 haziran gündönümüdür. Gündönümü sırasında gece ve gündüzler dünyanın her tarafında birbirine eşittir. Ancak güneş ışığının atmosferde kırılması sebepiyle gündüzler gecelerden biraz uzundur. İlkbahar gündönümü (ekinoksu, itidal noktası) 21 Mart civarında; sonbahar veya güz gündönümü, 22 Eylül civarında meydana gelir. Artık senelerden dolayı bazen bir gün önce veya sonra olabilir. İlkbahar ve sonbahar deyimleri yalnız yarım küre belirtilince fizeki anlam taşır. Çünkü ekvatorun güney ve kuzeyinde mevsimler terstir. Bununla birlikte astronomi ilminde bu isimlerle anılmaları adet olmuştur.

Gündönümleri, gök küresi üzerindeki iki özel nokta olarak da tanımlanabilmektedir. Yer ekvatorunun gök küresi üzerindeki izdüşümü, gök ekvatorudur. Yerin yörünge düzlemi olan ekliptik düzleminin gök küresi ile arakesiti ise ekliptik adı verilen bir büyük daire daha meydana getirir. Ekliptik aynı zamanda güneşin bir yıl boyunca takib ettiği yoldur. Buna göre gündönümü noktaları, güneşin ekliptik üzerinde hareket ederken gök ekvatorundan geçtiği iki noktadır. İlkbahar noktası güneş ekvatorun güneyinden kuzeyine geçerken, sonbahar noktası ise kuzeyinden güneyine geçerken olur.
Gündönümü noktaları ekliptik ile gök ekvatorunun iki kesişme noktalarıdır. Arzın ekseninin 23,5° açı yaptığı yörünge düzlem ekseni etrafında 26.000 senede yaklaşık bir devir yapması sebepiyle bu noktalar yavaşça batıya doğru hareket ederler. Bu harekete gündönümü noktalarının presesyonu denir. Gündönümü noktalarının presesyonu (devinmesi, gerilemesi): Güneş ve ayın gravitasyonel çekim kuvvetleri, arzın eksenini yörünge düzlemine dik duruma getirecek yönde bir etki yaparlar. Arz, kendi ekseni etrafında döndüğünden, bu etki arzın, yerde dönen bir topacın yerçekimi etkisi ile dönme ekseninin düşey bir eksen etrafında devinmesine (jirasyon veya presesyon yapmasına) benzer şekilde bir presesyon yapmasına sebep olur. Buna lunisolar (ay-güneş) presesyonu denir. Bu harekete gezegenlerin de etkileri katılarak genel presesyon tanımlanır. Ayrıca bu genel devinmeden ayrılmalara sebep olan daha küçük peryodlu etkiler de vardır. Bunlar nutasyonu doğurur.

Arzın presesyon hareketi yapması sonucu ekseni yaklaşık 26.000 yılda bir devinim yapar. Bugün arzın kendi etrafında dönme ekseni yaklaşık Polaris (Kutup Yıldızı) doğrultusundadır. Bundan yaklaşık 13.000 yıl sonra Vega yıldızı doğrultusuna 26.000 yıl sonra yine Polaris doğrultusuna gelecektir. Presesyon sebepiyle gündönümü noktaları ekliptik üzerinde her yıl 50 saniyelik bir yay kadar batıya hareket eder. Yaklaşık 2000 yıl önce ilkbahar noktası Aries’in birinci yıldızı takım yıldızı, koç burcu üzerindeydi. Günümüzde bu terim yine kullanılmakla birlikte ilkbahar noktası Pisces takım yıldızı, balık burcu üzerindedir. Bu presesyon sebepiyle zodyak üzerine kurulu fal bilgisi olan astroloji gibi uydurma bilimlerin esası sürekli değişmektedir. Buna rağmen yine koç işareti ile gösterilmektedir.

Kış gündönümü
Kış Gündönümü (21 Aralık) Bugün , güneş ışıkları Oğlak Dönencesi`ne dik gelir. Kuzey yarıkürede günler uzamaya, güney yarıkürede kısalmaya başlar. Bu tarih bazı ülkelerde kuzey yarıkürede kışın, güney yarıkürede yazın başlangıcı sayılır. Bununla beraber bazı ülkelerde de yazın veya kışın tam ortası kabul edilir. Güney yarıkürede en uzun gün, Kuzey yarıkürede en uzun gece yaşanır. Kış Gündönümü'nde, güneş ışıkları Oğlak Dönencesi'ne dik gelir. Kuzey Yarımküre'de günler uzamaya, Güney Yarımküre'de kısalmaya başlar. Bu tarih bazı ülkelerde Kuzey Yarımküre'de kışın, Güney Yarımküre'de yazın başlangıcı sayılır. Bununla beraber bazı ülkelerde de yazın veya kışın tam ortası kabul edilir. Güney Yarımküre'de en uzun gün, Kuzey Yarımküre'de en uzun gece yaşanır.

Yaz gündönümü
Yaz gündönümü, güneş ışıklarının Yengeç Dönencesi`ne yılda bir kez dik geldiği an. Kuzey yarıkürede en uzun gündüz yaşanır ve günler kısalmaya, güney yarıkürede en kısa gündüz yaşanır ve günler uzamaya başlar. Bu tarih bazı ülkelerde kuzey yarıkürede yazın, güney yarıkürede kışın başlangıcı sayılır. Bununla beraber bazı ülkelerde de yazın veya kışın tam ortası kabul edilir.

Kuzey yarım küre
Güneş ışınları Yengeç Dönencesine 43°06' lık açı ile gelir. Kış mevsiminin başlangıcıdır.En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır.Yengeç Dönencesinden kuzeye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır.Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar. Fakat 21 Mart tarihine kadar, geceler gündüzlerden uzundur.Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesine teğet geçerYengeç Dönencesinin kuzeyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar.Yengeç Dönencesinin kuzeyinde en uzun gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar.

Güney yarım küre
Güneş ışınları Oğlak Dönencesine 90° lik açı ile gelir. Yaz mevsiminin başlangıcıdır.En uzun gündüz, en kısa gece yaşanırOğlak Dönencesinden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya geceler (bilgi yelpazesi) uzamaya başlar. Ancak 21 Mart tarihine kadar, gündüzler gecelerden uzundur.Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesine teğet geçerOğlak Dönencesinin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar.Oğlak Dönencesinin güneyinde en kısa gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar.

Sözlükte "gündönümü" ne demek?
1. Gündüzle gecenin eşit olduğu gün.