|
Eskimolar ve Yaşamları Eskimolar ya da İnuit ve Yupikler, Arktik bölgedeki dört ülkeye dağılmış olarak, Doğu Sibirya, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan ve Eskimo - Aleut dillerini konuşan Eskimo - Aleut halklarının en büyük grubunu oluşturan halk. Yupik ve İnuit olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Sirenik Yupiklerinin dilleri diğer Yupik dillerinden belirgin biçimde farklıdır ve bu farklılığa dayanarak Menovşçikov gibi kimi uzmanlar Sirenik Yupikçesini Yupik dilleri dışında tutarak Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillerinin üçüncü ana kolu olarak sınıflandırır. [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] İnuit halklarından bir İnyupik ailesi, Noatak, Alaska, 1930 Eskimo - Aleut halkları Aleutlar Eskimolar Sirenik Eskimoları Yupik halkları Sirenik Yupikleri Öz Yupik halkları Sibirya Yupikleri Naukan Yupikleri Alaska Yupikleri (Yupikler & Çupikler & Nunivak Çupikleri) Supikler İnuit halkları İnyupikler Batı Kanada İnuitleri (İnuitler) Doğu Kanada İnuitleri (İnuitler) Grönland İnuitleri [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Yupik halklarından kuzgun maskeli bir erkek Nunivak Çupiği, Alaska, 1929 Adlandırma Eskimo dilli halkların (mor renkli) birincil komşuları Na - Dene dilli (kahverengi; Guçin, Denağina, Satu, Deneta...) Kızılderililerdir. Doğuda ikincil komşuları ise Algonkin (gri; İnnu, Cree...) Kızılderilileridir. Eskiden komşu halklar tarafından Eskimolara verilen adlar Komşu halklar Komşu dillerde Eskimoların adı anlamı Çukçice A´lvayê´lilit yabancı dilliler Guçince Anda-kpoen . Guçince Ta-kutchi deniz halkı "Bastard Loucheux" Ara-k'e . Satuca (K’áshogot’ine) En-na-k'e düşmanlar Denetaca En-na-k'ié düşmanlar Denağinaca Ultsehaga köleler İnnuca Ot'el'nna . Senekaca Tcieck-rúnen fok halkı Eskimolaraın komşularınca şimdiki adları : Ova Kricesi (Plains Cree) : Ayaskîmow Kwayaciiwin Anishinaabemowin (Oji-Cree) : Eshkiimewi İnnuca (Montagnais) : Aissimeu Cheyenne : Ma'ométane (neologism 'buz-insan' ) Ova Kricesinde iglu anlamındaki askîmêw (eskimow)kelimesi de vardır. [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] "Eskimo" adının kökeni Yerel folklorda Eskimo sözcüğünün "çiğ et yiyen kişi" anlamına geldiğine inanıldığı için bu kelimenin kendilerini tanımlamak amacıyla kullanılmasını hakaret kabul ederler. Bununla birlikte Eskimo sözcüğü diğer dillerde hakaret ya da küçümseme anlamı taşımaz ve antropoloji ve arkeolojide yaygın olarak kullanılır. İnuit ve İnuk sözcükleri Kanada'da resmi olarak Eskimo yerine kullanılmaktadır. Eskimo sözcüğünün kökeni tam bilinmemekle birlikte, Kızılderili lisanı Algonkian'dan geldiğine ve "farklı dilde konuşan kişi" demek olduğuna inanılır . Eskimo sözcüğünün Cree dilinde "çiğ et yiyen kişi" anlamına geldiği savının doğruluğuna dair bir kanıt bulunamamıştır. Ojibwa Kızılderili dillerinde "kar ayakkabısının ağlarını örmek" anlamına geldiğine inanılır. [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] "Eskimo" adının kullanımı Kanada Eskimoları "Eskimo" adını küçültücü bulup kendileri için kullanılmasını yasal olarak engellerken, Alaska Eskimoları kendilerine "Eskimo" denilmesinden rahatsızlık duymazlar. . "Eskimo" adı Kanada'da geçerli olmasa da Alaska'da geçerlidir. Kanada ve Grönland'da yalnızca İnuit kolundan Eskimolar bulunur. Buradaki halklar için "Eskimo" adının kullanılmaması karışıklık yaratmaz. Yupikleri de içine alan bütünleyici adlandırma olarak "Eskimo" adından kaçınılarak Inuit-Yupik ya da Inuit/Yupik biçiminde bir ikili adlandırma tercih edilir. Rusya Federasyonunda yalnızca Yupik kolundan Eskimolar bulunur. Buradaki halklar için "Eskimo" adının kullanılmaması karışıklık yaratabilir. Sirenik Yupikleri kimi uzmanlarca Eskimoların üçüncü ana kolu olarak kabul edilmektedir ve bunlara "Sirenik Eskimoları" denerek Yupik olmadıkları belirtilmek istenmektedir. Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska'da Eskimoların İnuit ve Yupik her iki kolu da bulunur. Buradaki halklar için "Eskimo" adının kullanılmaması kesinlikle karışıklık yaratır. [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Tarih Beringiya : Son buzul çağı sonrasında Bering Boğazı çevresindeki buzulların erimesiyle kara bağlantısı ortadan kalkar. inuksuk denen insan benzeri taş yığınları, Inuksuk Point (Inuksugalait), Foxe Yarımadası, Baffin Adası, Nunavut, Kanada inuksuk denen insan benzeri taş yığınları,Inunnguaq, Rankin Inlet, Nunavut, Kanada Asya ile Amerika birbirine bağlı kara parçaları iken, son Buzul Çağı'nın bitimine doğru (günümüzden yaklaşık 12000 yıl önce), Sibirya'dan Alaska'ya geçen avcıların torunlarıdır. Bununla birlikte bazı iddialara göre de M.Ö. 3000 yıllarında Bering Boğazı üzerinden Amerika'ya geçmişlerdir . Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir. Eskimoların Yaşamı Ataları çeşitli bölgelere yerleştikleri için farklı kültür özellikleri geliştirmişlerdir; ama bu çok çeşitli toplulukların günümüzde de yaşayan ortak özellikleri vardır. İnuitler, günümüzde çoğunlukla Grönland'ın, Kanada'nın, ABD'nin ve Rusya'nın yasal sınırlarının iki yanında yaşamaktadırlar. İgloo Alaska'da çamur sıvalı dikdörtgen evlerde, Grönland'da taş, toprak ve balina kemiğinden yapılmış kubbeli evlerde, Kanada'da ise iglo denilen buzdan yapılmış kubbeli evlerde yaşarlar. Bununla birlikte modern evlerde yaşayan İnuitler de vardır. Kara ulaşımını köpeklerin çektiği kızaklarla, deniz ulaşımını "kayak" adı verilen kayıklarla ve bayanların kullandığı umiak adlı ağaç ve deriden yapılmış botlarla sağlarlar. Ancak günümüzde motorlu taşıtlar, motorlu kızaklar, ateşli silahlar ve modern kamp aletlerini de kullanmaktadırlar. İnuitlerin yaşadıkları geniş tundra bölgesi, yılda sekiz - dokuz ay süren dondurucu kuzey kışından ötürü tarıma elverişli olmayan topraklarla kaplıdır. Bu yüzden Eskimo ekonomisi avcılık ve balıkçılığa (özellikle balina avcılığı) dayanmaktadır. Temel yiyecekleri balık, ren geyiği ve sığındır. Sosyal yaşam [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] İglulardan oluşmuş köy, Frobisher Bay yakınları, Baffin Adası, Kanada, 1865 Aile Köy odası [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Yarısına kadar yere gömülü olan ve kışın yalnızca erkeklerin kullandığı köy odası ya da İnyupik Qargi'si, Point Hope, Alaska, 1885; ağaç kıtlığında Grönland balinasının kemikleri yapı malzemesi olarak kullanılmış [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Qargi girişinde Eskimolar, Stebbins, Alaska, 1900 Köy odası (İngilizce community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place) : Alaska'da İnyupikler ile Yupiklerde ve Sibirya'da ise yalnızca Naukan Yupiklerinde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır. Yalnızca erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir. Köy odası yapılanmasının görüldüğü Eskimo halkları ve bu yapılanma için kullandıkları adlar: dil tekil ikil çoğul Naukan Yupikçesi Qaygi . . Alaska Yupikçesi Qasgi / Qasgiq . Qasgit Chevak Çupikçesi Qaygiq . Qaygit Nunivak Çupikçesi Kiiyar . . İnyupikçe Qargi Qargik Qargich / Qargit Batı Kanada İnuitçesi Qadjgiq Doğu Kanada İnuitçesi Qaggiq Şenlik ve Törenler [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Nalukataq bayramında zıplatma gösterisi yapan İnyupikler, Barrow, Alaska, 2006 [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Avcılık ve toplayıcılık [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Kayak içinde İnuit kutup ayısı avcısı, 1904, Grönland Kayak kokpitinde bir İnyupik, Edward S. Curtis tarafından çekilen fotoğraf, Noatak, Alaska, 1929 [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Zıpkınla fok avlayan İnuit, 1880-1890 [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Kanada İnuitleri beyaz balinan derisini maktak yapmak için soyarken, Hudson Körfezi, 2007 Eskimolarda av erkeklerce ya da kadınlarla birlikte yapılır ve avlanan büyük avlar erkeklerce yüzülür ve parçalanır. Fakat avın aile ve akrabalar ile ihtiyacı olan yabancılar arasında paylaşımı yalnızca kadınlarca yapılır. Din [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Maskeli bir erkek, Nunivak, 1927 [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Nunivak davulu, 1927 Şamanizm [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] ( Kutup ışıkları ), Bear Lake, Alaska Eskimoların çoğu Şaman ya da Hıristiyan inançlarına sahiptirler. Hıristiyan Eskimolar "Grönland Evanjelik Lutherci Kilisesi ile Moravian ve Anglikan kiliselerine mensupturlar. Geleneksel eskimo inanışı ise şaman denilen din adamları etrafında organize olmuş, karmaşık ve sözlü olarak nesilden nesile nakledilen bir inanç sistemidir. Destanlar ve şarkılı şiirli atışmalar kültürlerinde önemli bir yer tutar. İskandinav Arktiğindeki Laponların şamanizmiyle Eskimo şamanizmi arasında benzer yönler bulunur. Hristiyanlık Alaska Yupikleri : Ortodoks hegemonyası 1885 yılında Kuskokwim Irmağı kıyısındaki Bethel'de Moravian misyonunun kurulması ile başlar. Sibirya Yupikleri (Alaska): St. Lawrence Adasındaki ilk Hıristiyan misyonerler 1887 yılında Anglikan Reformed Episcopal Church adına faaliyet gösterdiler. Bunların ilk misyonerlik binası da 1890 larda iki direkli gemiyle getirilen malzemeyle yapılmıştır. İnyupikler (Alaska) : Rus Alaskası döneminde Rusların bile yerleşemediği Arktik bölgede Kuzey Alaska İnyupikleri, Batılıların kültürüyle, diliyle ve diniyle en geç tanışan Eskimolardır. 1890 yılında Kuzey Alaska'ya Batılılar geldiğinde İnyupikler arasında tek bir Hıristiyan yoktu. Yirmi yıl gibi kısa bir süre içerisinde dramatik gelişme yaşandı ve misyonerlik faaliyetleriyle eski dinleri şamanizm büyük ölçüde yıkıldı. 1910 yılına gelindiğinde ise Hıristiyanlık İnyupikler için de evrensel olmuştu. Wales'de Protestan olan Congregational misyonu ve okulu 1890 yılında açıldı. Point Hope'de Anglikan olan Episcopal misyonu 1890 yılında açıldı. Barrow'da Protestan olan Presbyterian misyonu 1890 yılında açıldı. Kotzebue'de Anglikan olan Friends misyonu 1897 - 1902 yıllarında faaliyet gösterdi. Nunivak Çupikleri (Alaska) : Hıristiyanlıkla tanışmaları 1936 yılında Mekoryuk (Mikuryarmiut) kasabasında Evangelical Covenant Church Kilisesinin kurulmasıyla olmuştur. Mekoryuk'un ilk ordained minister i olan Jacob Kenizk'in adaya gelmesiyle Eskimo usulü dans etme ve şarkı söyleme ve maske yapımı ile birlikte bütün şamanistik törenler yasaklanmıştır. Giyim Kuşam Giyecek [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] İnuit ayakkabıları Takı ve beden süslemesi Dövme [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Dövmeli İnyupik kadınları, King Adası, Alaska, 1910 [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Frobisher Koyu, Nunavut, Kanada, Eskimolardaki dövmenin ilk kaydının yapıldığı yer Kolsuz bacaksız insan biçimli üzeri dövme desenli fildişi oyma bebeklerin Arktik'teki tarihi 3.500 yıl öncesine uzanıyor. Bering Boğazı ve Grönland'da dövmeli mumyalara rastlanmıştır. 3.500 yıl öncesi Dorset kültürüne ait yüz maskesinde dövme izleri görülmektedir. Dövme bütün Eskimo halklarında yaygın bir gelenek olup daha çok kadınlarda görülür. Eskimolardaki ilk dövme kaydını 1576 yılında Kanada'da Sir Martin Frobisher (1535 ya da 1539 - 1594) daha sonra kendi adıyla anılacak olan koyda Eskimolardan yapmıştır. Asya Eskimoları [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] Çukotka Özerk Okrugunda Yupik Eskimo coğrafyası 6 = Çukçi Rayonu (Чукотский район) ve Lavrentiya (Лаврентия; Eskimoca Ӄышы) kasabası. Rayonun kuzeydoğusundaki uzantı Naukan köyüdür 4 = Provideniya Rayonu (Провиденский район) ve Provideniya (Провидения ) kasabası. Bu rayonun güney kıyılarında Sirenik Yupikleri, doğu kıyılarında ise Sibirya (Çaplino) Yupikleri bulunur Asya Eskimoları, Rusya Federasyonuna bağlı Çukotka Özerk Okrugunda bulunan Çukçi Yarımadasında yaşayan Eskimo halklarının hepsi de Yupik kolundandır: Sibirya Yupikleri (Çaplino Yupikleri), Naukan Yupikleri ve Sirenik Yupikleri. Yarımadanın kuzeydoğusunda Naukan adlı tek bir köyde yaşayan Naukan Yupikleri Soğuk Savaş döneminde köylerinin olası bir ABD saldırısına karşı 1958 yılında tahliyesi yapılmış ve diğer Eskimo köylerine yerleştirilmişlerdi. Bu tehcir, Naukan Yupiklerinin kültürlerinin yok olması sürecini hızlandırmıştır. Naukan Yupikçesinin konuşanların sayısı 2005 yılında 50 kişi idi. Yarımadanın güney ve güneybatı kıyılarında birkaç noktada yaşayan Sirenik Yupikleri, Yupik dilleri içinde en farklı dile sahip olduğu için kimileri Eskimoların Yupik ve İnuit dışında üçüncü kolu olarak sınıflandırır. Anadilini konuşan son kişi 1997 yılında ölmüştür. Bugün çoğu Sibirya Yupikçesi (Ungazik şivesi) konuşur ya da Rusça ile birlikte ikidillidir. Yarımadanın doğu kıyılarında yoğunlaşan ve nüfuslarıyla Asya Eskimolarının baskın unsuru olan Sibirya Yupikleri, diğer iki gruba göre anadillerini konuşan kişi sayısı fazladır. Yıllarca Çukçilerin kültürel asimilasyonu altında kalarak çoğu Çukçileşmişlerdir. Kıyı Çukçilerinin de Çukçileşmiş Yupik oldukları tahmin ediliyor. UNESCO tarafından 1990 yılında yayımlanan Arctic Languages, An Awakening adlı çok yazarlı toplama çalışmada Asya Eskimolarının toplam sayısı 1.500 olarak verilirken, bunların ancak 917 si anadillerini konuştuğu kaydedilmiştir. En yoğun Eskimo nüfusunun görüldüğü yerleşimler Novoye Çaplino, Sireniki ve Uelkal köyleridir. Günümüzde yaşlı kuşak yalnızca anadillerini konuşurken, orta yaşlılar ikinci bir dil de konuşmaktadır. Geçmişte Eskimoca ve Çukçice ikidillilik yaygınken, bugün bu ikidillilikte Çukçicenin yerini daha çok Rusça almış bulunmaktadır. Gençlerde ise Rusçaya eğilim fazladır. Kültürel yozlaşma ile birlikte işsizlik, alkol ve buna bağlı yüksek suç oranları Asya Eskimolarının bugünkü toplumsal sorunlarıdır. [Link'i Görebilmeniz İçin Kayıt Olunuz.! Kayıt OL] wikipedia |
| Saat: 05:37 |
Telif Hakları vBulletin® Copyright ©2000 - 2024, ve
Jelsoft Enterprises Ltd.'e Aittir.