Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Sözlüğü - Necdet Sakaoğlu / Kitap Tanıtım



ÖNSÖZ
Geçmişe dönük inceleme ve öğrenme isteklerinin yaygınlaştığı günümüzde zamanı bir
bakıma yok yere harcatan ve asıl uğraşıyı duraksatan başlıca çıkmaz, ölü terim ve de-
yimlerin çözümlenmesi işidir. Önceki kuşaklar, eski dile ve kültüre yakınlıkları oranında
bu sıkıntıyı duymamaktaydılar. Dolayısı ile bugün bize demir leblebi gibi gelen birçok şif-
reyi okurken kavrayıp geçiyorlardı. Toplum hayatındaki hızlı değişmeler, Saltanat'tan Cum-
huriyet’e geçiş, devrimler ve özellikle de dilimizin yenileşme süreci, bugün için bir Tan-
zimat romanının bile özgün diliyle okunup anlaşılabilmesini olanaksız kılmış bulunmak-
tadır. Bu noktada, fikir ve edebiyat eserlerinin sâdeleştirilmesi akla gelebilir. Ancak da-
ha yoğun ve özgün deyimleri, terimleri içeren değişik alanlarla ilgili kaynakları, arşivleri
dolduran milyonlarca belgeyi de aynı şekilde sâdeleştirmek düşünülemez ve Buna ge-
rek de yoktur. En akıllıca çözüm, belirli alanlar ve konular için kullanımı kolay anahtar-
sözlükler hazırlamak olmalıdır. Bu, denenmiş ve yararı görülmüş bir yoldur. Örneğin,
Mehmed Zeki Pakalın’ın “Tarih (Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü” ile bundan özetlenen
veya taranan daha küçük çaplı sözlükler, bilim adamlarımızın bile el altında tuttukları baş-
vuru kitaplarıdır.
Bizim amacımız da “Tanzimat’tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi”ne yardımcı-
lık edecek, aynı zamanda 19. yy tarihi ile ilgilenenlere ışık tutacak bir sözlük hazırlamak
olmuştur. Tarama çalışmalarımızda, Tanzimat’ın sanat, edebiyat, sağlık, eğitim, tekno-
loji, iktisat, hukuk, ordu, basın, yayın... alanlarında getirdiği yenilik ve değişikliklerle il-
gili kavramlara fazla yer verilmeden, devlet yapısı, kurumlar, siyaset ve toplumla ilgili
terim ve deyimlerin derlenmesi gözetilmiştir. Özgün bir başvuru yapıtı ortaya çıkarabil-
mek için de mevcut ansiklopedilerle sözlüklerden aktarma kolaylığına gidilmeden, çok
sayıda salnâme, gazete ve mecmua, arşiv belgeleri, anı ve sefaretnâmelerle başta Cev-
det ve Lütfi tarihleri olmak üzere 19. yy’ı anlatan kaynaklar sabırla elden geçirilmiştir.
Bununla birlikte, yaklaşık 3.000 maddelik bu sözlüğün kapsamca yeterliliğinden söz edi-
lemez. Bu yargımız, bir alçakgönüllülük ifadesi değildir: Tanzimat dönemi, öncesi ve son-
rası ile tarihimizin en hareketli evreleridir. Önceki yüzyılların geleneksel yaşam kalıpları,
kurumlan ve düzeni hızla terkedilmiş, değişimler Padişah’tan dağdaki çobana dek her-
kesi etkilemiştir. Bu bakımdan, diğer uzmanlık alanlarında da en azından bizim başara-
bildiğimizin kapsamında üç beş sözlük daha hazırlanabilir. Yeri gelmişken belirtelim ki
Osmanlı Tarihiyle ilgili mevcut benzer kaynaklar, madde seçiminde klasik kurum ve kav-
ramların sınınnı aşmamayı gözetmişlerdir. Kanımızca bunun biricik nedeni yukarıdaki yar-
gımızla ilgilidir. Çünkü 19. yüzyıl ve onun 20. yy’daki kısa uzantısı, gerideki yüzyıllardan
daha karmaşık renkli ve yoğun yaşanmıştır.
Maddeleri soyut karşılıklar yerine, açıklayıcı tanımlamalarla verirken birtakım yanılgı-
lara düşmüş olabiliriz. İşin zorluğu bakımından bunun hoşgörüyle karşılanacağını umu-
yoruz.
Necdet SAKAOĞLU