Bu yazının savı, değerlerin köklerinin insanın varoluş koşullarının kendisinde bulunduğudur: Böylelikle de bu koşullara ilişkin (yani "insanlık durumu" hakkındaki) bilgimiz, bizi nesnel geçerliliği olan değerleri yerleştirmeye götürür. Bu geçerlilik yalnızca insanın mevcudiyetine kıyasladır; onun dışında herhangi bir değeri yoktur. İnsanın tabiatı nedir, insanın varoluşunun özel koşulları nelerdir ve bu şartlardan kaynaklanan ihtiyaçlar nelerdir?

Hayvanın varoluş niteliği olan doğa ile ilksel bütünlükten insan kopmuştur. Aynı zamanda hem akıl ve hem de hayal gücüne sahip olmakla, yalnızlığının ve ayrılığının, güçsüzlüğünün ve bilgisizliğinin, doğumun ve ölümünün bir tesadüf oluşunun farkındadır. İçgüdülerce düzenlenen eski bağlanılın yerini dolduran (hemcinsleriyle olan) yeni bağlılıklar bulamamış olsaydı, bu yeni varoluşa bir saniye bile dayanamazdı. Bütün fizyolojik ihtiyaçları tatmin edilmiş olsa bile, yalnızlık ve bireyselleşmiş olma halini, akıl sağlığına kavuşabilmek için kaçmak zorunda olduğu bir hapishane olarak hissedecekti. Gerçekten de akıl hastası, herhangi bir tür bütünleşme (birleşme) kurmakta tam bir başarısızlık gösterdiği için hastadır ve parmaklıklı pencerelerin arkasında olmasa bile hapistedir. Öteki canlı varlıklarla bütünleş¬mek ve onlarla bağlılık içinde olmak, insanın akıl sağlığının gerçekleşmesi için zarri bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyaç, yakın insan ilişkilerinin hepsini oluşturan bütün olguların, kelimenin en geniş anlamıyla "sevgi" denen bütün tutkularında arkasında yatar.

Bu bütünleşmenin aranması ve başarılması için birkaç yol vardır. İnsan bir kişiye, bir gruba, bir kuruma veya Tanrıya boyun eğerek dünya ile bir olmayı deneyebilir. Böylece kendi bireysel varlığınının ayrılığını, kendinden daha büyük olan bir kişi ya da bir şeyin parçası haline gelerek aşar ve kendi kimliğini teslim olduğu güçle ilişkili olarak yaşayıp, algılamaya başlar. Ayrılığı yenmek için bir başka imkân, ters yönde yatar: İnsan kendini dünya ile, gücünü ona karşı kullanarak, başkalarını kendisinin bir parçası yaparak ve kendi bireysel varoluşunu hükmetme (egemen olma) yoluyla aşarak bütünleşmeyi deneyebilir.

Boyun eğme ve egemen olmanın ikisinde de ortak olan öğe, bağlılığın simbiyotik yapısıdır. Söz konusu iki kişi de kişisel bütünlük ve özgürlüklerini kaybetmişlerdir; birbirine bağımlı, birbirinden alarak ve vererek yaşarken, yakınlık ve birleşme ihtiyaçlarını doyururlar.

Ama yine de özgürlük ve bağımsızlık gerektiren iç kuvvet ve özgüven eksikliğinden muzdariptirler ve bundan da öte, simbiyotik ilişkilerinden doğması kaçınılmaz olan bilinçli ya da bilinçdışı bir düşmanlık tarafından sürekli tehdit edilmektedirler. Boyun eğici (mazoşist) ve otoriter (sadist) tutkuların gerçekleşmesi asla bir tatmin sağlamaz. Bunların kendi kendilerini besleyen bir dinamizmleri vardır ve hiçbir miktardaki itaat ya da despotluk (ya da sahip oluş veya ün) bir kimlik ve bütünleşme bilinci vermeye yetmediği için, sürekli daha fazlası aranır. Bu tutkuların nihai sonucu bozgundur.

Başka türlü olamaz; bir birlik hissi yerleştirmeye çalıştıkları halde, kişinin temel bütünlük hissini yok ederler. Bu tutkulardan herhangi biri tarafından güdülen kişi, başkalarına gerçekten bağımlı hale gelir; kendi bireysel varlığını geliştireceğine, itaat ettiği ya da egemen olduğu kimselere bağlı kalır.

İnsanın dünya ile birleşme ve aynı zamanda bir kimlik bütünlüğü ve bireysellik (bölünmez varlık)duygusu edinme ihtiyacını karşılayan bir tek tutku vardır ve bu da sevgidir. Sevgi, kişinin kendisi dışında birisi ya da bir şey ile kendi ayrılığını ve bütünlüğünü koruma koşuluna uyarak bütünleşmesidir. Sevgi insanın kendi iç faaliyetinin tümüyle ortaya çıkmasına izin veren bir paylaşma ve bir duygudüşünce alışverişi tecrübesidir. Sevginin yaşanması, yanılsamalara olan ihtiyacı ortadan kaldırır. Öteki kişinin görüntüsünü ya da kendiminkini şişirmeye hiç gerek yoktur, çünkü etkin bir paylaşma ve sevme eylemi benim bireyselleşmiş varlığımı aşmama ve aynı zamanda kendimi, sevme eylemini oluşturan etkin güçlerin sahibi olarak hissetmeme izin verir. Önemli olan belli bir sevginin niteliğidir, nesnesi değil. Sevgi, yurttaşlarımızla insanî dayanışma deneyiminde, kadınla erkeğin cinsel sevgisinde, annenin çocuğu için duyduğu sevgide ve aynı zamanda insanın kendisine bir insan olarak duyduğu sevgide, bir de mistik birlik deneyiminde ortaya çıkar. Sevme eyleminde ben herkesle bütünüm, ama yine de ben kendimim; kendine özgü, ayrı, sınırlı, ölümlü bir insanoğlu. Gerçekten de sevgi, ayrılık ve birlik tezatının kendisinden doğar.

İnsanlık durumunun bir yere ya da birşeye bağlı olma ihtiyacı ile yakından ilişkili olan bir başka konu da, insanın bir yaratık olma konumu ve bu edilgin yaratık konumunu aşarak yücelme ihtiyacıdır. İnsan dünyaya, kendi izni ve isteği olmadan atılmıştır. Bu bakımdan hayvanlardan, bitkilerden ve organik olmayan maddelerden bir farkı yoktur. Fakat akıl ve hayal gücü ile donatıldığı için, yaratılmış olanın edilgin rolüyle ya da bir fincandan saçılmış zarların tesadüfsel bir araya gelişiyle yetinemez. Onu, yaratık rolü ve varoluşunun tesadüfe bağlı ve edilgin oluşunu bir "yaratıcı" olmak suretiyle aşma dürtüsü yönlendirir.

İnsan hayat yaratabilir. Bu, canlı varlıklarla paylaştığı mucizevî bir niteliktir; şu farkla ki, yaratılmış olmanın ve yaratıcı olmanın farkında olan yalnız odur. Başka canlı varlıklarla bütünleşmek ve onlarla bağ kurmak, insan akıl sağlığının bağlı olduğu zarurî bir ihtiyaçtır. Bir çocuk dünyaya getirerek ve bu çocuğa kendi ihtiyaçlarını karşılayacak kadar büyüyene değin bakarak, insan, daha doğrusu kadın bir canlı yaratabilir. İnsan, erkek ve kadın tohumlar ekerek, maddî nesneler üreterek, sanat yaratarak, fikirler oluşturarak, birbirini severek yaratma eyleminde bulunurlar. Yaratma eyleminde insan kendisinin yaratık olan yanını aşar, kendini varlığının edilginlik ve raslantısallığmdan öteye, amaçlılık ve özgürlük bölgesine yükseltir. İnsanın aşkınlık ihtiyacında, sevginin köklerinden biri vardır. Aynı zamanda sanatın, dinin ve maddî üretimin temelinde de bu yatar. Yaratmak, etkinlik ve ilgilenmeyi gerektirir. Kişinin yarattığına sevgisini bir ön koşul olarak görür. O halde, eğer sevme yeteneğinden yoksunsa, insan kendini aşma sorununu nasıl çözer? Bu aşma ihtiyacına verilebilecek bir cevap vardır: "Eğer hayatı yaratamıyorsam, onu tahrip edebilirim. Hayatı yok etmek de onu aşmamı sağlar." Gerçekten de insanın hayatı yok edebilir olması, onu yaratabilmesi kadar mucize sayılacak bir iştir, çünkü hayat mucizenin ve açıklanamayanın kendisidir. Yok etme eyleminde insan kendini hayata göre yukarıda görür; kendini bir yaratık olarak aşar. Böylelikle, insan için nihaî seçim, kendini aşma güdüsünün etkisi altında olduğu sürece, yaratmak ya da yok etmek, sevmek ya da nefret etmek olarak ortaya çıkar. Yok etmeye yönelik iradenin insanlık tarihinde gördüğümüz ve zamanımızda, dehşet içinde tanığı olduğumuz inanılmaz gücünün de, yaratma güdüsünün nasıl insan tabiatında kökleri varsa, aynı şekilde kökleri vardır. İnsanın sevgi ve sağduyu için temel eğilimlerini geliştirme yeteneğine sahip olduğunu söylemek, insanın iyiliğine ilişkin "saf inancı belirtmez. Yıkıcılık, insanın varoluşunda gizli olan ikinci derecede bir güçtür ve her tutku ve hırsın sahip olabileceği şiddet ve güce sahiptir. Fakat işte bu nokta benim tezimin de esas noktasıdır. Onun bu gücü, ancak yaratıcılığın yokluğundaki seçenektir. Yaratma ve yıkıp yoketme, sevgi ve nefret bağımsız varlıkları olan iki ayrı içgüdü değildir. İkisi de aynı aşma ihtiyacının cevaplarıdır ve yok etme isteğinin, ancak yaratma isteği karşılanamayınca ortaya çıkması gerekir. Oysa yaratma ihtiyacının tatmini mutluluğa, yıkmanın-kiyse acı çekilmesine (en çok da yıkıcının kendisi tarafından) yol açar.

İnsanın yine varoluş koşullarından kaynaklanan üçüncü bir ihtiyacı, köklere sahip olmaktır. İnsanın insan olarak doğuşu (insan türü olarak ortaya çıkışı. Çev.) doğal yuvasından sıyrılışının başlaması ve doğal bağlarının kopuşunun başlangıcı anlamına gelir. Ancak bu kopuş özünde korkutucudur; insan doğal köklerini yitirirse nerededir ve kimdir? Tek başına, yersiz-yurtsuz ve köksüz kalıverecektir. Bu durumun tecrit edilmişliğine ve onu bir zavallı kılışına da dayanamayacaktır. Akıl sağlığını kaybedecektir. Doğal köklerle insan, ancak yeni kökler bulana dek yetinebilir ve ancak onları bulduktan sonra, bu dünyada kendini evinde-yurdunda hissedebilir. Bu durumda insanda doğal bağlarını koparmamak için derin bir özlem ve doğadan, anadan, kan ve topraktan kopanlmaya karşı mücadele için şiddetli bir arzu görmek şaşırtıcı olabilir mi?

Doğal bağların en temel olanı çocuğun anasıyla olan bağıdır. Çocuk hayata ana rahminde başlar ve orada, hayvanların büyük çoğunluğunda olduğundan çok daha uzun bir süreyle kalır. Doğumdan sonra da çocuk bedensel olarak âcizdir ve tümüyle anneye bağımlılığı sürer. Bu yardıma muhtaç ve bağımlı oluş süresi, herhangi bir hayvanınkine göre çok uzamış bir dönemdir. Hayatın ilk yıllarında çocukla anne arasında tam bir ayrılık meydana gelmemiştir. Tüm fizyolojik ihtiyaçların karşılanması, sıcaklığa ve şefkate duyulan hayatî gereklilik anneye bağlıdır; annesi onu yalnız doğurmaz, yaşatmaya da devam eder. Annenin bakımı, çocuğun onun için yaptığı hiçbir şeye bağlı değildir; çocuğun yerine getirmesi gereken hiçbir yükümlülükle ilgili olmayıp, koşulsuzdur. Anne çocuğuna bakar, çünkü bu yeni varlık onun çocuğudur. Çocuk hayatının bu geleceği etkileyen ilk yıllarında annesini adeta bir hayat pınarı olarak, herşeyi saran, koruyan ve besleyen güç olarak idrak eder. Anne besindir; sevgidir; sıcaklıktır; yuvadır. Onun tarafından sevilmek, hayatta olmak ve kökleri olmak, yuvada bulunmak demektir.

Nasıl ki doğum, rahmin saran koruyuculuğunu terketmek demekse, büyümek de annenin koruyucu yörüngesinden ayrılmak anlamına gelir. Ancak yetişkinle çocuk arasında gerçekten de büyük bir fark olmasına rağmen, olgun ve yetişkin kimselerde bile bir zamanlar varolmuş şekliyle bu konuma olan özlem, asla tam olarak dinmez. Yetişkin kişi kendi ayakları üzerinde durmak ve kendine, hattâ başkalarına bakmak için gerekenlere sahipken, çocuk bunu yapacak durumda değildir. Fakat, hayatın gitgide daha çok zihinleri karıştırdığı, bilgilerimizin bölük-pörçük olduğu, aynca yetişkinlikteki hayatın rastlantılara bağlı bulunduğu ve bu arada yaptığımız kaçınılmaz yanlışlıklar göz önüne alındığında, yetişkinin konumu çocuğunkinden hiç de sanıldığı kadar farklı değildir. Her yetişkin, yardıma, sıcaklığa ve korunmaya birçok bakımdan farklı biçimde, ancak birçok bakımdan da çocuğun ihtiyaçlarına benzer biçimde, ihtiyaç duyar. Ortalama bir yetişkinde bir zamanlar annesiyle ilişkisinin ona verdiği güvenliğe ve köklere sahip olmaya derin bir özlem keşfetmek şaşırtıcı mı? Başka köklülük yolları bulmadıkça, bu şiddetli özlemden vazgeçemeyeceği belli değil mi? Psikopatolojide annenin herşeyi kapsayan yörüngesini terketmenin kabul edilmemesi olgusu hakkında bol miktarda kanıt bulmaktayız. En aşırı biçimiyle, ana rahmine geri dönmek için şiddetli bir istek görmekteyiz. Bu isteğe kafasını takmış olan kişi, şizofreni tablosu oluşturabilir. Küçük bir çocuğun en temel işlevlerini bile yapamayan böyle bir kişi, kendini ana karnındaki cenin gibi hissetmekte ve öyle davranmaktadır. Ciddi nevrozların bir çoğunda aynı ısrarlı isteğe rastlıyoruz. Bunlar kendilerini daha çok rüyalarda, rahatsızlık belirtilerinde ve (ana rahminde durmak için derinden gelen istek ile normal bir hayatı yaşamaya eğilimli olan kişiliğin yetişkin yanı arasındaki çatışmadan kaynaklanan) nevrotik davranışlarda sergilenen bastırılmış bir istek olarak ortaya koyarlar. Bu istek rüyalarda, karanlık bir mağarada olmak, derin sulara dalmak gibi sembollerde görünür. Böyle bir kişinin davranışında hayattan duyulan korkuyu ve ölüm için duyulan derin hayranlığı buluruz (ölüm, hayallerde ana rahmine ve toprak anaya dönüştür).

Anneye saplanıp kalmanın daha az kaygı verici biçimi, kişi¬nin kendisine güya doğma izni verdiği, ancak doğumun bir sonraki adımı olan sütten kesilme (anne memesinden ayrılma) adımını atmaktan korktuğu durumlarda gözlenir. Doğumun bu aşamasında takılı kalmış olan kimseler anne bakımına, ilgilenilmeye ve anne rolünü sürdüren biri tarafından korunmaya derinden gelen bir arzu duyarlar. Anne koruması geri çekildiğinde korkan ve güvensiz olan, fakat şefkat dolu bir anne ya da onun yerini tutan (gerçek anlamda veya hayalde) bir varlık ortaya çıkınca, iyimserlik ve hareket kazanan, bu nedenle de sürekli bağımlı kimselerdir bunlar.

Yaşamak, sürekli bir doğma sürecidir. Çoğumuzun hayatındaki trajedi, tümüyle doğamadan ölmemizdir. Öte yandan doğmak, yalnız rahimden, kucaktan, elden ve benzerlerinden özgür olmak anlamına gelmez. Aynı zamanda etkin ve yaratıcı olmak için de özgür olmayı ifade eder. Nasıl bebek, göbek bağı kesilince kendi başına nefes almalıysa, yetişkin kişi de her doğum anında etkin ve yaratıcı olmalıdır. İnsan ancak tam olarak doğabildiği ölçüde, yeni bir köklülük türü bulur. Bu da onun, dünya ile ve oradan uç vererek bütün insanlar ve doğa ile yaratıcı ilişkisini oluşturur. Doğada ve rahimde edilgin olarak kök bulan insan, tüm hayatla (fakat bu defa aktif ve yaratıcı olarak) tekrar bir olur.

Dördüncü olarak, insan bir kimlik duygusuna sahip olma ihtiyacı duyar. İnsan, "ben" diyebilen ve kendisinin ayrı bir öz olduğunu ayırdedebilen bir canlı olarak tanımlanabilir. Hayvan, doğanın içerisinde olduğu ve onu aşamadığı için kendi hakkında bir idrake sahip değildir ve bu yüzden de bir kimlik duygusu ihtiyacı yoktur. İnsan, doğadan koparılıp atıldığı, aynı zamanda da akıl ve hayal gücüyle donatılmış olduğu için, kendi hakkında bir kavram oluşturma gereği duyar. "Ben, benim" demeye ve bunu hissetmeye ihtiyacı vardır. Ama yaşadığı ve doğayla baş-langıçtaki birliği yitirdiği için, kararlar vermek zorundadır. Kendisinin ve komşusunun ayrı kişiler olduğunun farkındadır, ama eylemlerinin öznesi olarak kendisini idrak etmek zorundadır. Bağlı olma, köklü olma ve aşarak yükselme ihtiyaçlarında olduğu gibi, bu kimlik bilinci ihtiyacı da o kadar hayatî ve zorlayıcıdır ki, şöyle veya böyle onu karşılayamazsa, insan "aklı başında" kalamaz. İnsanın kimlik bilinci, onu anaya ve doğaya bağlayan "ilkel bağlantılardan sıyrılma süreci içinde gelişir. Hâlâ kendini annesiyle bir hisseden bebek "ben" diyemediği gibi, buna gerek de duymaz. Ancak dış dünyayı kendisinden ayrı ve farklı olarak kavradıktan sonra, kendisinin bağımsız bir varlık olduğu bilincine varır ve kendisini anlatmak için kullanmayı öğrendiği en son kelimelerden biridir "ben".

İnsan ırkının gelişmesinde, insanın kendinin farkında olma derecesi, gruptan ayrışıp sıyrılma ve bireyleşme sürecinin oluşma derecesine bağlıdır. Bir ilkel klanın üyesi kimlik bilincini "ben, biz'im" formülüyle ifade edebilir. Çünkü kendini henüz grubundan ayrı bir varlığı olan bir birey olarak kavrayamamaktadır. Orta Çağ dünyasında, birey feodal hiyerarşi içindeki toplumsal rolüyle özdeş kılınmıştı. Köylü şans eseri köylü olmamıştı, feodal bey şans eseri feodal bey değildi. O köylü ya da bey idi ve bu dönüştürülmez durum duyusu, kimlik bilincinin asli bir parçasıydı. Derebeylik sistemi çökünce, bu kimlik bilinci sarsıldı ve şu âcil soru ortaya çıktı: "Ben kimim?" ya da daha kesin olarak: "Ben, ben olduğumu nasıl bilebilirim?" Rene Descartes'ın felsefî bir üslupla seslendirdiği soru buydu. Kimlik arayışını cevaplayarak şöyle demişti: "Şüphe ediyorum, o halde düşünüyorum; düşünüyorum, öyleyse varım." Bu cevap "ben" deneyimi üzerindeki bütün önemi, düşünme eylemimin öznesine verdi ve ne yazık ki "ben"in duyma ve yaratma eylemlerinde de yaşandığını görmeyi başaramadı.

Batı kültürünün gelişimi, bireyliğin eksiksiz yaşanması için gereken temeli yaratma yönünde oldu. Bireyi siyasal ve ekonomik bakımdan özgür kılarak, ona kendisi için düşünmeyi öğreterek ve onu otorite baskısından kurtararak, "ben"i güç ve yeteneklerinin merkezi kıldılar. Onun kendisini bu gücün etkin bir nesnesi olarak hissedeceği ve kendisini bu yolla yaşatacağı ümit edildi. Fakat sadece bir azınlık yeni "ben" yaşantısına ulaştı. Çoğunluk için, bireycilik, gerisinde birey kimlik bilinci kazanma başarısızlığının saklandığı, yalancı bir görünüşten öte pek bir şey değildi. Gerçek bir birey kimlik bilinci elde edilemediği için, onun yerine geçecek şeyler arandı ve bulundu. Millet, din, sınıf ve iş, kimlik bilinci sağlamaya hizmet eden faktörler oldular. "Ben bir Amerikalıyım". "Ben bir Protestanım". "Ben bir iş adamıyım". Bunlar başlangıçtaki klan kimliği kaybolduktan sonra ve gerçek bir birey kimlik bilinci kazanılmadan önce, insana bir kimlik hissini tatmak için yardım eden formüllerdir. Bu değişik özdeşleşmeler, çağımızın toplumunda çoğu zaman birlikte kullanılıyor. Bunlar geniş anlamda statü belirlemeleridir ve Avrupa ülkelerinde yapıldığı gibi, eski feodal kalıntılarla harmanlanınca daha verimli olurlar. Feodal mirastan pek bir şeyin kalmadığı ve toplumsal hareketliliği çok fazla olan ABD'de, bu statü tanımlamaları elbette daha kullanışsızdır ve kimlik bilinci gitgide sürüye uyma hissine kaymıştır.

Farklı olmadığımdan, ötekilere benzediğimden ve onlar tarafından "usule uyan kişi" olarak tanındığım için, kendimi "ben" olarak ayırt edebilirim. "Ben", Pirandello'nun oyunlarından birine ad olarak seçtiği gibi, "beni istediğin gibiyim" halini almıştır. Böylelikle bireysellik öncesi kimliğinin yerine, kimlik bilincinin hiç sorgulamayan bir "kalabalığın parçası oluş" hissine dayandığı yeni bir sürü kimliği gelişir.

Kimlik bilinci sorunu, çoğu zaman anlaşıldığının aksine sadece felsefî bir problem ya da yalnızca zihnimizi ve düşüncelerimizi ilgilendiren bir sorun değildir. Bir kimlik bilinci hissetme ihtiyacı, insanın varoluş koşulunun kendisinden gelir ve en şiddetli mücadelelerin kaynağıdır. "Ben" bilinci olmadan aklı başında olamayacağıma göre, bu bilinci kazanmak için hemen her şeyi yapmaya sürüklenirim. Toplumsal konum ve uyumculuk için duyulan yoğun hırsın ardında, işte bu ihtiyaç vardır ve bazen maddî anlamda hayatta kalma ihtiyacından bile daha güçlüdür. Sürüden biri olma, topluma itaat etme ve böylece aldatıcı da olsa bir kimlik bilinci kazanma uğruna insanların canlarını teh-likeye atmak, aşklarından vazgeçmek, özgürlüklerini teslim etmek ve kendi düşüncelerini feda etmek istiyor olmaları, bu gerçeği apaçık ortaya koyuyor.

İnsanın aklı ve hayal gücü, yalnız kendi kimlik bilincine sahip olma ihtiyacına değil, aynı zamanda kendini dünyada zihinsel olarak yönlendirme ihtiyacına da yol açar. Bu ihtiyaç, hayatın ilk yıllarında gelişen ve çocuğun kendi başına nesnelere, onların ne olduklarını bilerek dokunup, tutabildiği zaman tamamlanan fiziksel yönelim süreciyle karşılaştırılabilir. Ancak yürüme ve konuşma yeteneği kazanıldığında, bu yönelime doğru sadece ilk adım atılmış olur. İnsan kendini çok sayıda şaşırtıcı olgularla çevrili bulur ve bunlara bir anlam vermek ve düşüncelerinde kullanabileceği bir çerçeveye oturtmak zorunda kalır. Aklı geliştikçe, yönelim (yön bulma) sistemi daha yeterli bir duruma gelir, yani gerçekliğe daha çok yaklaşır. Ancak insanın bu yönelim çerçevesi tümüyle yanlış kaynaklara bile dayansa, onun anlamlı bir görüntüye olan ihtiyacını karşılar. İnandığı şey bir totem hayvanın kudreti, bir yağmur Tanrısı veya ırkının üstünlüğü de olsa, yönelim çerçevesi sayesinde onun bu yöndeki ihtiyacı karşılanmış olur. Elbette elde ettiği dünya görüntüsü, idrak ve bilgisinin gelişmişliğine bağlıdır. Biyolojik olarak insan türünün beyin kapasitesi binlerce kuşaktan beri değişmediği halde, nesnelliğe (yani dünyayı, doğayı, öteki kişileri ve kendini istekler ve korkular tarafından bozulmadan, oldukları gibi görme/anlama yeteneğine) ulaşmak uzun bir evrim süreci gerektirmiştir. İnsan bu tarafsızlığı ne kadar geliştirirse, o oranda gerçeklikle ilişkidedir. Ne kadar olgunlaşırsa, uyum sağlayabildiği dünyasını o kadar iyi yaratabilir. Düşüncesi yardımıyla çevresinde istediği yönde değişiklik yapma (manipulasyon) yetisi olan zekânın tersine, akıl, düşünce yardımıyla dünyayı kavrama yetisidir. Akıl, insanın hakikate varma aracı, zekâ ise, insanın dünyayla daha başarılı bir biçimde "oynama" aracıdır; ilki özünde insana hastır, ikincisi ise, insanın hayvan yanına da aittir.

Akıl, gelişmesi için kullanılması gereken bir yetidir ve bölünmezdir. Bundan kastım, nesnellikle ilgili yetinin doğayla ilgili bilgiye dayanmasının yanısıra, insan, toplum ve kişinin kendisi hakkındaki bilgilere de dayanıyor olmasıdır. Eğer insan hayatın bir bölümüne ilişkin yanılsamalar içinde yaşarsa, akıl kapasitesi sınırlanmış ya da zarar görmüş olur ve böylece, tüm öteki bölümlere göre aklın yararlı kullanımı sınırlanmış ölür. Bu açıdan bakıldığında akıl, sevgi gibidir. Nasıl ki sevgi bütün hedeflere açık bir yönelimse ve tek hedefle sınırlanmayla bağdaşamazsa, akıl da, insanın karşılaştığı tüm varlıkları kucaklaması gereken insanî bir özelliktir.

Bir yönelim çerçevesi ihtiyacı iki düzeyde mevcuttur; ilk ve daha temel olan ihtiyaç, herhangi bir yönelim çerçevesine (yani, davranışların ona göre ayarlandığı düşünsel bir sisteme) sahip olmaktır; bunun doğru ya da yanlış olması farketmez. İnsanın böyle öznel olarak tatmin edici bir yönelim çerçevesi olmadığı takdirde, aklı başında yaşayamaz. İkinci düzeydeki ihtiyaç, akıl yoluyla gerçeklikle yani, dış dünya ile ilişki içinde olmak ve dünyayı nesnel (tarafsız) olarak kavramaktır. Fakat aklım geliştirme ihtiyacı, bir yönelim çerçevesi oluşturmak ihtiyacı kadar acil değildir. Bir hareket ne kadar mantıksız veya ahlâksızca olursa olsun, insanda ona bahane bulmak, başka bir deyişle, kendine ve başkalarına, bu hareketin akıldan, sağduyudan ya da en azından geleneksel ahlâktan kaynaklandığını kanıtlamak için başa çıkılamayan bir dürtü vardır. Mantıksız hareket etmekte pek güçlük çekmez, fakat hareketine mantıklı bir güdü görüntüsü vermek istemesi bundan çok daha zordur.

Eğer insan, bedeni olmayan bir zekâdan ibaret olsaydı, gayesine geniş kapsamlı bir düşünce sistemi ile varabilirdi. Fakat bir zihnin yanı sıra, bir de bedeni olan bir varlık olduğu için, varo-luşunun ikilemine yalnız düşüncesi ile değil, aynı zamanda yaşama sürecinin tamamında duyguları ve hareketleriyle de bir tepki göstermek durumundadır. Böylece her türlü tatmin edici yönelim sistemi, yalnız zihinsel öğeleri değil, aynı zamanda bağlanılan varlıkla olan ilişkide ifade edilen duygu ve algı öğelerini de içerir.

İnsanın bir yönelim sistemine ve bağlanacak (kendini adayacak, kulluk edecek) bir amaç varlığa olan ihtiyacına verilen cevaplar, hem içerik, hem de şekil olarak büyük ölçüde farklılık gösterirler. Doğal varlıklar veya atalarının insanın anlam arayışına getirdikleri cevapları temsil eden animizm ve totemcilik gibi ilkel sistemlerin yanısıra, Buddhizm gibi, özgün biçimlerinde Tanrı kavramı olmadığı halde çoğunlukla din olarak adlandırılan Tanrıcı olmayan sistemler vardır. Ayrıca Stoacılık gibi katıksız felsefî akımlar ve insanın Tanrı kavramına ilişkin anlam arayışına cevap veren Tektanrıcı dinler de bulunmaktadır.

Fakat içerikleri ne olursa olsun, hepsi insanın sadece bir düşünce sistemine değil, aynı zamanda varoluşuna ve dünyadaki durumuna anlam veren bağlanacak bir amaca (kendini adayacağı bir varlığa) olan ihtiyacına da cevap verirler. Ancak çeşitli din kalıplannın çözümlenmesi sonucunda, hangi cevapların daha iyi ve hangi çözümlerin insanın anlam ve bağlılık arayışı için daha kötü olduğunu görebiliriz. Buradaki, "daha iyi" ve "daha kötü" kavramları, insanın yaradılışı ve gelişimi açısından değerlendirilmelidir.

İnsanın çeşitli ihtiyaçlarını, onun varoluş koşullarından kaynaklanıp, kaynaklanmaması açısından tartışırken, insanın akıl sağlığını koruyabilmesi için bunların şu veya bu biçimde tatmin edilmesi gerektiğini belirtmeye çalışmıştım. İşte bu ihtiyaçların karşılanması için birkaç değişik yol vardır. Bu yollar arasındaki temel fark, insanın gelişmesi için uygun oluşları arasındaki farktır. Bağlılık (ilişkili olma) ihtiyacı, boyun eğerek veya egemen olarak giderilebilir; ancak bu eğilim ya da ihtiyaç da sevgiyle yapılırsa, bu arada bir başka insanî ihtiyaç karşılanmış olur: Bağımsızlık ve benliğin bütünlüğü. Aşarak yücelme ihtiyacı ya yaratıcılık ya da yıkıcılık yoluyla tatmin edilebilir. Ama yalnızca yaratıcılık sevinç ve coşkuya izin verirken, yıkıcılık hem kişinin kendisi, hem de başkaları için acıya sebep olur. Köklü olma (köklere sahip olma) ihtiyacı, geriye dönerek (anaya duyulan marazi bağlılık yoluyla) ya da ileriye dönük, taze bir dayanışma ve birlik sağlanarak karşılanabilir. Burada da yalnız ikinci durumda, kişilik ve bütünlük korunmaktadır. Bir yönelim çerçevesi mantıklı ya da mantıksız olabilir; ancak sadece mantıklı olanı, bütün kişiliğin büyümesi ve gelişmesi için bir temel teşkil eder. Son olarak kimlik bilinci, doğa ve klan ile olan ilkel bağlar ya da bir gruba uyum üzerinde veya kişinin eksiksiz ve yaratıcı gelişimi üzerinde temellendirilebilir. Yine, yalnız ikinci şık, insana haz ve güçlülük duyguları verir.

Değişik cevaplar arasındaki fark, akıl sağlığı ile akıl hastalığı, acı ile sevinç, durgunluk ile büyüme, hayat ile ölüm ve iyi ile kötü arasındaki farktır. İyi olarak nitelendirilebilen bütün cevapların ortak noktası, hayatın "sürekli doğma ve büyüme" olan temel yapısı ile tutarlı oluşlarıdır. Kötü olarak nitelendirilebilen bütün cevapların ortak noktası ise, hayatın yapısı ile çelişmeleri, durgunluğa ve sonunda da ölüme yol açmalarıdır. Gerçekten de doğduğu anda hayat insana bir soru sorar, bu insanın varoluşunun sorusudur. Kişi bu sorunun cevabını hayatının her anında verebilmelidir. Ve bu cevabı o vermelidir. Zihni ya da bedeni değil, yalnızca o, gerçek bir kişi olarak, ayakları, elleri, gözleri, midesi, zihni, duygusu, hayalî ve gerçek benliği ile. Varoluş sorusuna verilebilecek sınırlı sayıda cevap vardır. Bunları, din tarihinde en ilkelinden, en gelişmişine kadar bulabiliriz. Burada aynı zamanda tam akıl sağlığından, en derin psikoza kadar çeşitli karakter biçimlerine de rastlarız.

Yukarıdaki yorumlarımda bu çeşitli yaklaşımların ana hatlarını vermeye çalıştım ve bunu yaparken, her bireyin kendi içinde tüm insanlığı ve onun evrimini temsil ettiğini ima ettim. Öyle kimseler görürüz ki, insanlık tarihinin en ilkel düzeyini temsil ederler ve yine öylelerini görürürüz ki, insanlığın bundan binlerce yıl sonraki halini simgeler gibidirler.

Hayata verilen cevaplarından, insanın varoluş gerçeğiyle uyum içinde olanlarının akıl sağlığı için iyi olduğunu söyledim. Ne var ki, akıl sağlığı denince çoğu zaman anlaşılan, olumludan çok olumsuzdur; mutluluğun oluşundan çok, hastalığın olmayışı gibi. Aslına bakarsanız, mutluluk ve iyi olma halinin nelerden meydana geldiği hakkında bile psikiyatri ve psikoloji literatüründe çok az inceleme bulunmaktadır.

Ben iyi olmayı, yaratıcı olma, (olan bitenin) farkında olma ve cevap verme yeteneği olarak, ayrıca bağımsız ve tam anlamıyla aktif ve bu sayede dünya ile tek vücut olmak diye tanımlardım. "Sahip olmak"la değil, "olmak"la ilgilenmek; yaşama eyleminin kendisinden coşku duymak ve yaratıcı biçimde yaşamayı hayatın tek anlamı kabul etmek. İyilik (mutluluk) bir kişinin kafasındaki bir varsayım değildir. O daha çok insanın tüm bedeninde, yürümesinde, konuşmasında ve kaslarının gerginlik derecesinde ifade bulan bir dışa vurumdur.

Bu amaca varmak isteyen ya da tam bir insana ulaşmak arzusunu taşıyan kişi, çağdaş kültürün pek çok temel eğilimlerine karşı gelmek zorundadır. Burada bunlardan sadece ikisine kısaca değinmek istiyorum. Bunlardan biri, Freud'dan Descartes'a kadar etkili olan zihin ile duygunun ayrılması düşüncesidir. Bütün bu gelişim boyunca (elbette bazı istisnalar vardır) kabul edilen varsayıma göre, zihin mantıklı, duygularsa yaratılışları gereği olarak mantıksızdırlar. Freud bu düşünceyi çok açık biçimde ortaya koymuş ve sevginin yapısı gereği nevrotik, çocuksu ve mantıksız olduğunu söylemiştir. Aslında onun amacı, mantıksız duygularına akıl yoluyla egemen olması için insana yardım etmekti; ya da kendi kullandığı kelimelerle: "Alt Ben'in (İd'in) daha önce olduğu yerde, Ego (gerçekçi Ben) olmalıdır." Ancak, duygu ve düşüncenin bölünerek ayrılması kuralı, insan varoluşunun gerçekliğine denk düşmez, ayrıca insanın gelişmesine engel olur. Bu bölünme düşüncesinden kurtulamadığımız ve insana başlangıçta sahip olduğu bütünlüğü geri veremediğimiz sürece, başarılı olmak mümkün değildir. Duyguyla düşünce, bedenle zihin arasındaki kopmanın sadece kendi düşüncemizde olduğunu ve insanın temel gerçekliğiyle bir ilgisi bulunmadığını farkedemediğimiz zaman, ne insanı tam olarak anlayabiliriz, ne de iyi ve mutlu olma amacımıza ulaşabiliriz.

Günümüz toplumunun ruhunda derin kökleri olan ve bu nedenle de insan mutluluğunun gerçekleşmesini engelleyen gerçek, insanın yüce konumundan aşağılara indirilmesidir. Ondokuzuncu yüzyıl "Tanrı öldü" demişti; yirminci yüzyıl ise, "insan öldü" demeliydi. Araçlar amaçlara dönüştürüldü, nesnelerin üretimi ve tüketimi yaşamanın gayesi oldu ve yaşama eylemi, bunların emrine verildi. İnsanlar gibi davranan nesneler ve nesneler gibi davranan insanlar üretir olduk. İnsan kendini bir nesneye dönüştürüp, kendi elleriyle ürettiği şeylere tapmaya başladı; kendisine yabancılaştı ve Tanrı'nın adını kullanıyor olsa bile, puta tapıcılığa geri döndü. Emerson çok zaman önce "nesnelerin âdeta bir binici gibi eyere oturup, insanlığı güttükleri"ni görmüştü. Bugün bunu pek çoğumuz görüyoruz. İyi ve mutlu olmak, yalnızca tek bir koşul altında mümkün olabilir: İnsanı yine eğere (yani, süvari konumuna) oturtmakla...