Sened-i İttifak

İkinci Mahmud Han devrinde 1808’de âyân ile hükümet arasında yapılan sözleşme. On sekizinci asra girerken askerî teşkilâtın bozulması netîcesinde devletin merkezî otoritesi zayıflamıştı. Devlet mültezimlerin reâyâyı ezmeleri sonunda vergi toplama işini mahallî eşrâfa devretme siyâsetini gütmüş bu da âyân denilen güçlü ve nüfuslu bir zümrenin ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Yerli halk arasından veya dışardan gelip halka söz geçirebilecek durumdaki kimselerden meydana gelen âyânların nüfûzları zamanla daha da arttı. Yeniçeri ve tımar sisteminin bozulması sebebiyle ihtiyâç duyduğu askeri temin edemeyen devlet de âyânların nüfûzundan istifâde yoluna gitti.
1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında hükümet kazâ merkezlerinde idâreyi ele geçirmiş olan âyân ve mütegallibeye baş vurarak para ve asker teminine çalıştı. Bu durum âyânlar üzerindeki hükümet kontrolünün kalkmasına sebep oldu ve taşrada idâreye tamâmen hâkim oldular.

Sultan Üçüncü Selim Han Rusçuk Âyânı Alemdâr Mustafa Paşa gibi devlete faydalı olanlara rütbeler verdi. Nizam-ı cedîdi tasvip etmeyen yeniçerilerin Sultan Üçüncü Selim Hanı tahttan indirmeleri üzerine Alemdâr Mustafa Paşa onu tekrar tahta geçirmek için hazırlıklara başladı. 28 Temmuz 1808’de Bâbıâlî’yi basıp sadâret mührünü ele geçirdi. Fakat bu arada Sultan Üçüncü Selim Han şehit edildi. Alemdâr Mustafa Paşa da şehzâde Mahmud’u sultan îlân etti. Yeniçeri ocağının kaldırılması ve devlete çeki-düzen verilmesi için çalışmalara başladı. Rumeli ve Anadolu’daki âyânlar çağrılarak meşveret-i âmme adı verilen büyük bir toplantı yapıldı. Yeniçeri ocağının düzeltilmesi ve düzenli şekilde eğitilmesi için karar alındı. Alemdâr Mustafa Paşa kalabalık sayıda askeriyle İstanbul’a gelmiş olan âyânlarla devlet arasındaki ihtilâf ve mücâdelenin kaldırılarak devletin zâfiyetinin önlenebileceğini düşünüyordu. Yapılan görüşmeler sonunda aşağıdaki hususları ihtivâ eden sened-i ittifâk imzâlandı.

1 ve 4. maddede âyân ve eyâlet vâlileri pâdişâha bağlılıklarını belirtiyor sadrâzamı onun mutlak temsilcisi olarak kabul etmeye devam ediyordu.

2. maddeye göre; devletin geleceği ordunun gücüne bağlı olduğu için âyânlar eyâletlerde asker toplanmasına yardımcı olacaklar ordu Nizâm-ı cedîd sistemine göre teşkilâtlanacaktı.

3. maddeye göre; Osmanlı vergi düzeni ülkenin tamâmında bütün eyâletlerde uygulanacak pâdişâha âit gelirlere âyânlar el koyamayacaklardı.

5. maddeye göre; âyânlar kendi eyâletlerinde âdil bir idâre kuracaklardı. Birbirlerinin topraklarına ve haklarına taarruz etmeyecekler birbirlerine kefil olacaklardı.

6. maddeye göre; devlet merkezinde çıkacak herhangi bir kargaşalık ânında pâdişâhtan izin almak için vakit harcamadan İstanbul’a yürüyeceklerdi.

7. maddeye göre; vergi miktarları âyân ve hükümetin görüşmeleri sonunda belirlenecekti.

Bu vesîkanın altındaki ekte ise özetle şöyle deniliyordu: Yapılacak işlerde bu şartların esas tutulması gerektiğinden zamanla değişmesini önlemek üzere bundan sonra sadrâzam ve şeyhülislâm olacaklar bu makâma geçtikleri zaman bu senedi imzâlayacaklar ve harfi harfine uygulanmasına çalışacaklardır. Bu senedin bir sûreti beylikçi kaleminde bir sûreti pâdişâhın yanında bulunacak ve gereken kimselere oradan kopyaları verilecek pâdişâh kendisi bu şartların uygulanmasına nezâret edecekti.

Devletin âyâna ipotek edildiği pâdişâhın yetkilerinin kısıtlandığı bu senedi imzâ edenler arasında bir tarafta en yüksek derecedeki ulemâ (şeyhülislâm nakîb-ül-eşraf ve kazaskerler) devlet ricâli (yeniçeri ağası sipâhîler ağası) öbür tarafta o zaman pâyitahtta hazır bulunan belli başlı âyânlar (Cebbârzâde Karaosmanoğlu Sirozlu İsmâil Bey ve Çirmen mutasarrıfı) vardı.

Pâdişâhın tuğrası konulan bu senet pâdişâhın âyânlara taahhütleri şeklindeydi. İş başına gelen her sadrâzamın bu senede yeminle bağlı olması yalnız pâdişâha karşı değil âyânlara karşı da sorumlu olması durumunu çıkarıyordu. Vergiler bile vükelâ ile âyânlar arasında kararlaştırılacaktı. Bütün bu sebepler pâdişâh ve saray çevresinin sened-i ittifaka muhâlefetini icap ettiriyordu. İdâreye tam hâkim olan Alemdâr’ın korkusundan kimse ses çıkaramıyordu.

Alemdâr Mustafa Paşa birkaç aylık iktidârında Sekbân-ı cedîd adıyla bir askerî teşkilât kurdu. Yeniçeri ocağının hoşuna gitmeyecek bâzı ıslâhâtlara girişti. Kendisinin bâzı hareketleri ve yeniçerilerin hoşuna gitmeyen işleri isyâna sebep oldu. İsyânda Alemdâr öldü. Islâhâtları netîce vermedi. Âyânlar arasında birlik kalmayıp kısa zamanda dağılmaları üzerine sened-i ittifak hükümsüz kaldı. Âyanların ileri gelenleri zamanla ortadan kaldırıldı. Sultan İkinci Mahmud Hanın dirâyetli idâresi netîcesinde merkezî otorite sağlandı.

Sened-i ittifâkla 1839’da Mustafa Reşit Paşa tarafından îlân edilen Tanzîmât fermânı arasında bâzı benzerlikler vardır. Bunların en bârizi her ikisinin de devleti ipotek altına almasıdır. Sened-i ittifak devleti âyânlara bağlı kılarken Tanzîmât fermânı yabancı devletlere ipotek etmiştir.