Geleneksel Türk Tiyatrosu

1 KARAGÖZ
"Gölge oyunu" olarak da adlandırılır Deve derisinden veya mukavvadan kesi*lip boyanan insan suretlerinin beyaz bir perdenin arkasından yansıyan ışıkla perdeye yansıtılmasıyla canlandırılır Bu oyunun kaynağı ve başlangıç tarihi hakkında çeşitli fikirler vardır Ancak genel görüş Orhan Bey zamanında (14 yüzyıl) Bursa'da cami yapımında çalışan Karagöz ve Hacivat adlı iki işçi ile birlikte doğmuştur Şeyh Küşteri bu iki işçinin yaşadıklarını perdeye yansıtan ilk gölge oyunu ustasıdır Bu oyunu oynatanlara "hayali hayabaz Karagözcü" gibi adlar da verilmiştir

Oyunun genel özellikleri şunlardır:

* Karagözcü yazılı bir metne bağlı olmaksızın oyunu perdeye yansıtır Bu oyun halkın ortak kültüründen doğmuştur Usta-çırak ilişkisi içinde günümüze ulaşmıştır
* Karagöz ve Hacivat birer "tip" tir; çünkü kalıplaşmış davranış ve konuşmalar sergilerler
* Tipler perdeye gelirken ve oyunun sonunda müzikli bölümler vardır Karagöz oyunu dört bölümden oluşur:
Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıcıdır Hacivat: "Of hay Haak!" diyerek perdeye yansır Hacivat ile Karagöz bu bölümde kavga eder
Muhavere (Söyleşme): Bu bölümde Karagöz ile Hacivat arasında yanlış anla*maya dayalı komik söz oyunları vardır Asıl oyun ile ilgisi olmayan bölümdür
Fasıl (Oyun): Asıl oyun bölümüdür Diğer tipler de yöresel ağızlarıyla perdeye yansır Oyun bu bölümün içeriğiyle adlandırılır
Bitiş: Hacivat ile Karagöz arasındaki kısa bölümdür "Sürç-i lisan ettiysek affola!" diyerek kusurları için özür diler ve oyundan çıkarılacak sonucu bildirirler
Karagöz oyununun kahramanları şunlardır:
Karagöz: Oyununun en önemli kişisidir halk kahramanıdır Hacivat'ın sözlerini yanlış anladığı için gülünçlükler sergiler
Hacivat: yabancı sözcükler kullanan yarı aydın tip
Çelebi: genç nazik zevk düşkünü mirasyedi tip
Beberuhi: kambur cüce tip
Zenne: kadın tipi
Tuzsuz Deli Bekir: argo konuşan kaba*dayı serseri tip
Acem: Zengin tüccar tipi
Matiz: sarhoş
Himmet: sırtında baltasıyla kaba saba bir tip
Zenci Arap Ermeni Tiryaki Kayserili Yahudi Kürt Kastamonulu Laz Bolulu Köçek Rum Arnavut vb

Örnek Soru:
Aşağıdakilerin hangisinde Karagöz ile ilgili bir bilgi yanlışı vardır?
A) Baş tiplerden biri Hacivat'tır
B) Çeşitli yörelerden tipler şiveleriyle perdeye yansıtılır
C) Oyunun asıl amacı bir şeyler öğretmektir
D) Halkın ortak kültürünü yansıtır
E) Mukaddime muhavere fasıl ve bitiş olmak üzere dört bölümden oluşur
Cevap: C

2 MEDDAH
* "Meddah" tiyatronun bütün kişilerini canlandıran; bir hikâyeyi bir olayı tek ba*şına sahneleyip anlatan sanatçıdır Yazın bahçe ve açık alanlarda kışın ise kahvehanelerde canlandırdığı kişileri "ağız özellikleri" ve "taklit" yoluyla yük*sekçe bir yerde oturarak sergiler Meddahlık geleneğinin genel özellikleri ise şunlardır: Yazılı bir metne değil kişinin doğaçlama ve anlatma yeteneğine bağlıdır Meddah; kadın kılığına girmek gibi durumlarda kullandığı mendil; kapı vurmak saz çalmak yaşlı taklidi yapmak için kullandığı sopa gibi aksesuarlarla öykü*sünü anlatır
* Meddah oyuna "Hak dostum Hak!" diyerek başlar ve bitişte seyirciden özür di*ler sonra da oyundan çıkan sonucu (kıssa) bildirir
* Tıpkı Karagöz'de olduğu gibi usta-çırak ilişkisiyle sözlü geleneğe bağlı olarak aktarılmıştır Bu nedenle eski meddahlık geleneği ile ilgili fazla kaynak yoktur Günümüzde bu gelenek biçim değişiklikleri ile ve Batılı bir ifade olan "stand-up" adıyla sürmektedir

3 ORTAOYUNU
* Geleneksel Türk tiyatrosunda etrafı seyircilerle çevrili bir meydanda oynanan bir oyundur Bu oyun Karagöz ile büyük benzerlikler taşır Genel özellikleri şunlardır:
* Yazılı bir metne bağlı olmayan bu oyunda da kişiler "tip" özelliği taşır Başlıca tipler "Pişekâr" ve "Kavuklu"dur Kavuklu ile Karagöz'ün Pişekâr ile de Hacivat'ım ortak yönleri vardır
* Ortaoyunundaki diğer tipler Zenne Beberuhi Çelebi Yahudi Ermeni Tiryaki Arap Kayserili Kastamonulu Laz KöçekCüce Denyo Kambur vb Karagöz ile bir diğer benzerliği ise güldürü öğesinin yanlış anlamaya şivelere nüktelere dayanmasıdır Çeşitli yöre ve mesleklerden insanların özellikleri şi*ve ve ağızları taklit edilir
* Usta-çırak ilişkisiyle sürdürülen bu türde müzik ve dans öğeleri çok önemlidir Dekor yok denecek kadar azdır; ancak çeşitli kostümler kullanılır Ortaoyunu da Karagöz gibi dört bölümden oluşur:
Mukaddime (Giriş): Zurnacı ile Pişekâr'ın konuştuğu oyunun adının söylendi*ği bölümde Kavuklu da oyun alanına girer
Muhavere (Söyleşi): Pişekâr ile Kavuklu'nun birbirlerini yanlış anlayarak gül*mece unsuru oluşturdukları bölümdür Bu gülmeceye "arzbâr" denir Arzbârın ardından "tekerleme" gelir
Fasıl: Oyunun asıl bölümüdür Genellikle iki olay sergilenir
Bitiş: Oyunun son bölümüdür ve oldukça kısadır "Sürç-i lisan"dan dolayı özür dilenir ve oyun bitirilir